در بیان چیستی علم کلام، تعاریف متعدد و مختلفی از سوی اندیشمندان اسلامی ارائه شده است. در هر تعریف به موضوع، روش یا غایت این علم پرداخته شده است. با سیر در تعاریف، می توان به کثیر الموضوع و کثیرالروش بودن این علم پی برد. از این رو بسیاری معتقدند بهترین تعریف برای علم کلام، تعریف به هدف و غایت است. در یکی از این تعاریف آمده است «کلام، علمی است که با آن می توان عقاید دینی را از طریق اقامه دلیل و رد شبهات اثبات کرد» (ایجی، بی تا، ص۵). در این گونه تعاریف تصویری دفاعی از این علم ارائه می شود. طبق این تعریف موضوع علم کلام بسیار عام است و هر آنچه به عقیده و یا عمل دینی در ارتباط باشد را در بر می گیرد (به طور مثال فارابی کلام را هم شامل آراء و عقاید دینی و هم شامل افعال دینی می دانست و تفاوت نگاه کلامی به اعمال دینی را با نگاه فقهی ذکر کرده است) (فارابی، ۱۳۴۸، ص۱۱۴).
از سوی دیگر چون هدف دفاع از ساحت دین است، هر روش ممکنی برای نیل به آن به کار گرفته می شود. از این رو هم برهان و هم جدل در علم کلام کاربرد دارند. عمدتاً در تصویر دفاعی از علم کلام ، سه وظیفه برای متکلمان ترسیم می شود، تصحیح عقاید دینی، اثبات تعالیم دینی، دفع آرای معارض (فرامرز قراملکی، ۱۳۷۸، ص۶۹). تعیین دامنه اعتقادات دینی و تمایز آن از تفکرات التقاطی و غیر دینی، اثبات این تعالیم و مقابله با شبهات وارد بر دین، جملگی مبین وجهه دفاعی کلام نسبت به دین است. با توجه به تصویر دفاعی از علم کلام، این دانش ابزاری در خدمت اندیشه دینی است. غالب اندیشمندان اسلامی، اندیشه اسلامی را مقید به دین اسلام می دانستند، اما فی الواقع علم کلام می تواند در ابعاد مختلفی مطرح شود. نخست کلام بین المذاهب است. در این سطح متکلمان مذاهب مختلف از دینی واحد و از حقانیت مذهب خود در قبال دیگر مذاهب دفاع می کنند. سطح دیگر، کلام بین الادیان است. در این موضع، مدافع یک دین در مقابل مدافع دین دیگری قرار دارد. در نهایت کلام دینی است که در آن اساساً از دین و دینداری در مقابل بی دینی و بی اعتقادی به امور دینی جانبداری می شود.
امروزه کلام در هر سه سطح آن مطرح است. ذهنیت اندیشمندان سنتی اسلامی در مورد علم کلام، منحصر در کلام بین المذاهب و نهایتاً بین الادیان بود. در زمان پیدایش نخستین فرق کلامی اسلامی، پیروان هر فرقه به دفاع از عقاید خود در مقابل دیگر فرق می پرداختند. در آن دوره فرقه های شاخص عبارت بودند از شیعه، معتزله، اشاعره، مرجئه و خوارج. فرقه کلامی معتزله در پی حوادث درون و برون جامعه اسلامی شکل گرفت و در دوره خلافت بنی عباس، یکی از مطرح ترین فرق کلامی گشت. در نوشتار حاضر تلاش شده است عوامل شکل گیری کلام معتزلی و عوامل اتحاد مذهبی و اختلافات درون فرقه ای این گروه بررسی شود. سابقه علم کلام کلام علمی است که پیش از ورود به عالم اسلام، در فلسفه یونان و جهان یهودیت و مسیحیت سابقه داشته است. شهرستانی از کتاب انباذقلس و کلام ارسطو و کلام مسیحیان سخن گفته است (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۲۰۱؛ همو، ج ۲، ص ۷۲ و ۱۲۸). این علم به صورت جسته و گریخته و نه به شکل منسجم از صدر اسلام در میان مسلمانان مطرح شد؛ گرچه سطح طرح این مباحث چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی بسیار نازل تر از زمان بعد از رسول اکرم(r) است.
به گزارش ابن خلدون، نخستین مسلمانان ضمن بیان کردن اصول عقاید، نخست به ذکر آیاتی از قرآن و یا بیانات پیامبر می پرداختند، اما بعدها که اختلاف پیرامون جزئیات و تفاصیل اصول عقاید پیش آمد، علاوه بر استناد به آیات و روایات، به برهان عقلی نیز پرداختند (ابن خلدون، ۱۳۹۸ه، ص ۴۶۳). وجه تسمیه کلام در باب وجه تسمیه این علم به کلام، دلایل مختلفی ذکر شده است که به اهم آنها اشاره می کنیم: ۱ از آنجا که بحث عمده ای در این دانش مربوط به صفت کلام الهی و قدیم یا حادث بودن آن بوده است، این علم، کلام نام گرفت. ۲ به پیروی از فلاسفه که فنی از فنون خود را منطق نامیده بودند، این علم کلام نامیده شد که مترادف با منطق است.
ابن خلدون نیز امر را بین این دو دلیل دایر دانسته است (ابن خلدون، ۱۳۹۸ه، ص ۴۶۶؛ شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۳۶). ۳ مسلمانان به هنگام بحث از مباحث مختلف اعتقادی در عنوان بحث می گفتند کلام فی… و این مطلع سخن، خود دلیل نامگذاری این علم، به کلام گشت. ۴ از آن جهت که در این فن از نیروی دلیل و سخن و بحث بهره فراوانی گرفته می شود، آن را در موقعیتی قرار داده که گویا تنها این علم «همه سخن» است و نه دیگر علوم، به گونه ای که در مقایسه دو رأی، به آنکه قوی تر است گفته می شود «این است کلام» (تفتازانی، ۱۳۰۵ه، ج۱، ص۱۶۴ ۱۶۵).
دستگاه کلامی دستگاه کلامی عبارت است از مجموعه گزاره ها و مسائل در موضوع خدا شناسی و مسائل اعتقادی با ابتناء بر مبانی مشخص و روش های معین. در برابر دستگاه رأی، گرایش و دید گاه وجود دارد که به مسائل جزئی تعلق می گیرد. به عبارت دیگر مجموعه آراء و دیدگاه های دینی که در یک سیستم، ارتباط مفهومی با یکدیگر هستند و بدون ایجاد تناقض با هم قابل جمع می باشند، تشکیل دستگاهی کلامی می دهند. به طور مثال فرقه معتزله مجموعه آرا و دیدگاه هایی را ارائه کرده است که همگی سازنده کالبد فکری این فرقه هستند و ایجاد کننده دستگاه واحدی محسوب می شوند.[۲] علل پیدایش علم کلام عللی که باعث ایجاد علم کلام گشتند، محدود به یک یا دو زمینه نمی گردند، بلکه در این باب اساساً باید سعی در حصر عوامل مختلف نمود. در این زمینه عوامل بسیاری در کتب کلامی ذکر شده اند که در طیف متنوعی از علل فرهنگی و اجتماعی، سیاسی، روانی و… قابل دسته بندی هستند. ۱ تعصب عربی: دین اسلام بر آن بود که با برتری نژادی مبارزه کند، ولی نتوانست این پدیده شوم را ریشه کن سازد.
در پایان خلافت عثمان، اختلافات میان خاندان بنی هاشم و بنی امیه دامن زده شد و از سوی دیگر اختلاف بین خوارج و غیر خوارج آشکار گشت. به طور مثال، قبایلی که مذهب خوارج در بین آنان منتشر شد از قبیله ربیعه بودند و نه از قبیله مضریه و اختلاف بین این دو قبیله از قبل از اسلام مشهور است (ابو زهره، بی تا، ج ۱، ص ۱۱). ۲ همزیستی مسلمانان با پیروان ادیان دیگر: بسیاری از افرادی که در اثر همزیستی با مسلمانان، مسلمان شدند، نسبت به دین اسلام دارای افکار شک آلودی بودند که بعد از مسلمان شدن این افکار در ذهن آنان رسوخ داشت و تعالیم اسلامی را در سایه همان افکار، تفسیر و توجیه می کردند. عده ای نیز به ظاهر مسلمان و به دین سابق خود معتقد بودند و افکار انحرافی در میان مسلمانان پخش می کردند (همو، ص ۱۳). ۳ ترجمه کتب فلسفی: این امر اثر روشنی در پیدایش فکر فلسفی در جهان اسلام داشت.
در دوره بنی عباس از زمان منصور تا عهد مأمون ترجمه کتب فلسفی به اوج خود رسید. مأمون کتابخانه مخصوصی به نام «بیت الحکمه» برای امر ترجمه قرار داده بود و بسیاری در آنجا به تحقیق و ترجمه مشغول بودند (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۳۶). ۴ برخورد مسلمانان با صاحبان تمدن عظیم در اثر فتوحات: بعد از پیامبر که مسلمانان توسعه و کشور گشایی را شروع کردند، این کار در کشورهایی انجام گرفت که دارای تمدن و فرهنگ طولانی بودند. در بین مسلمانان افرادی بودند که به کسب علوم و معارف علاقه نشان می دادند و همین امر موجب می شد که با آنان به مباحثه و مناظره علمی بپردازند؛ لذا افکار یونانی و ایرانی در میان مسلمانان نشر یافت و مسلمانان در پی این امر، در صدد نشان دادن عقاید اسلامی و در مواردی دفاع از دین بر آمدند (سبحانی، ۱۳۷۲، ج ۱، ص ۱۰۵).
۵ طرح مباحث مشکل اعتقادی: رواج تفکر فلسفی برای اثبات عقاید دینی در بین دانشمندان اسلامی آنان را وادار کرد به مباحثی بپردازند که عقل انسانی قدرت درک صحیحی از آنها را ندارد و نمی تواند از آنها به نتایج روشنی برسد. مثل بحث صفات خدا یا جبر و اختیار که از مباحث عمده کلام هستند (ابوزهره، بی تا، ج ۱، ص ۱۳). ۶ آیات متشابه قرآن: وجود آیات متشابه در قرآن علمای اسلامی را وادار نمود که برای چنین آیاتی تفسیر و توجیه پیدا کنند که این امر خود منشأ اختلاف های عمده ای گشت. مباحثی مانند جبر و اختیار و یا تشبیه انسانی خداوند از مباحث جنجال برانگیز در قرآن بودند (همو، ص ۱۵). ۷ جلوگیری از تدوین و نشر حدیث پیامبر: حاکمان بعد از پیامبر صلاح خود را در جلوگیری از تدوین نشر حدیث نبوی دیدند و این کار تا بیش از یک قرن ادامه یافت. از طرفی علمای مسیحی و یهودی تازه مسلمان از راه های گوناگون خود را به حاکمان زمانه نزدیک می کردند و با حمایت آنان به نشر افکار مسیحی و یهودی در بین مسلمانان می پرداختند و در این میان، فقدان بیانات نبوی در میان مسلمانان احساس می شد؛ چه بسا اگر احادیث پیامبر در میان علمای اسلامی بود، ما شاهد اختلافات کلامی کمتری بودیم (سبحانی، ۱۳۷۲، ص ۶۰).
۸ اختلاف در رهبری امت: تا زمانی که پیامبر اکرم(r) زنده بود، به واسطه رهبری واحد توسط ایشان امت متحد بود، ولی پس از رحلت آن حضرت و اختلاف بر سر جانشینی ایشان، وحدت امت اسلامی از بین رفت. پس از ایشان سه گرایش عمده به وجود آمد: گرایش بنی هاشم که در رأس آن حضرت علی(u) بود. گرایش انصار. گرایش مهاجرین. اختلاف سیاسی این گروه ها و احزاب در امر رهبری پس از پیامبر، بحث مشهوری است که به آن نمی پردازیم. ۹ گرایش های فکری افراد: انسانها به لحاظ روحیات مختلف و با توجه به تعالیم و تربیت های متنوع و فرهنگ های متفاوتی که در آن رشد کرده اند، به لحاظ فکری اختلافات شایان توجهی دارند. این علت که در غالب کتب کلامی مورد غفلت واقع شده است، در حقیقت نقش مهمی را در اتخاذ دیدگاه های مختلف کلامی ایفا می کند. به طور مثال داشتن نگاه تعبدی به دین یا نگاه پرسش گرانه به آن باعث اختلاف چشم گیر اهل حدیث و فرقه ای چون معتزله به امر دین می شود. ۱۰ اختلاف استعدادی افراد در سطح فهم مطالب: از دیگر امور بدیهی و در عین حال تأثیر گذار در امر اختلافات کلامی، عامل تفاوت استعدادی افراد در میزان فهم مطالب است. انسانها به لحاظ هوشی و از سوی دیگر به لحاظ دقّی در امور دینی توجه یکسانی نداشتند و همین امر سبب اختلافات عدیده ای در میان آنها می گردید. این امر نیز هم چون عامل پیش، از نظر بسیاری از کتب کلامی افتاده است.
۱۱ خواسته های نفسانی افراد: با توجه به آنکه مسلمانان در خلوص نیت، سطح واحدی نداشتند و بعضی از ایشان مطیع اوامر نفسانی خویش بودند، به راحتی در مقابل سخن حق سر تسلیم فرود نمی آوردند و به عناد و لجاجت می پرداختند و ممکن بود که حتی با پذیرش درونی سخن حق، در مقابل آن سرکشی بیرونی داشته باشند. نمونه این امر در مورد رهبران جامعه پیش از امیرالمؤمنین(u) است که با وجود علم به افضلیت علی(u) حکومت را به دست گرفتند. شکل گیری کلام معتزلی پیش از آنکه وارد این بحث شویم، لازم است نسبت به شکل گیری فرق کلامی دید صحیحی به دست آوریم. این تصور که فرقه ها از ابتدا با دغدغه کلامی صرف ایجاد شدند، تصور نادرستی است. تشکیل فرقه ها را باید در یک سیر تاریخی مورد مطالعه قرار داد؛ به این نحو که برخی افراد در ابتدا دغدغه کلامی داشتند و سؤالاتشان نیز کلامی صرف بود، سؤالاتی پیرامون صفات باری تعالی، اما برخی از مسائل مربوط به احزاب و دسته های سیاسی بود که سعی می کردند با توجیهی کلامی نظر خود را مورد قبول واقع سازند.
این دسته از مسائل را می توان سیاسی کلامی نامید و از جمله آنها می توان به مسائل جبر و اختیار و رهبری جامعه اشاره کرد. نکته دیگر آنکه در قرون اول و دوم فرقه های فکری منظم و دستگاه های کلامی به معنی موجود در قرون متأخر وجود نداشت و آرای کلامی بیشتر متکی به افراد بود و نه دستگاه های معین. از این رو برای شناسایی جریانات کلامی باید به آرای افراد که گاه متفاوت و جسته و گریخته و حتی ضد خود بود، بپردازیم. به طور مثال در آن زمان مرجئه که در رأی ارجاء با هم اشتراک داشتند، در مسائل دیگر اختلافاتی داشتند و دسته های زیر را تشکیل می دادند: مرجئه قدریه، مرجئه جبریه، مرجئه خوارج و مرجئه خالص (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۱۲۵). اگر در قرن اول و دوم از معتزله نیز سخن می گوئیم، این سخن به معنای فرقه ای با دستگاه کلامی مشخص نیست، بلکه این نام در طول تاریخ بار معنایی متفاوتی داشته است. نام گذاری نخست آن به معنای گروهی است که در طرفداری از علی(u) و معاویه موضع بی طرفی اتخاذ کردند (بدوی، ۱۹۷۱م، ج ۱، ص ۳۷).
انگیزه اولیه معتزلیان در ایجاد یک فرقه، منزله الفاسق بود نه مسأله جبر و اختیار (گر چه بعداً به آن پرداختند). افرادی که در این مسأله اتفاق نظر داشتند، تحت لوای معتزله جمع شدند. یعنی معتزله هم در بر گیرنده گروهی جبری و هم قدری بود و پس از گذشت زمان، معتزلیان قدری بر جبری ها فائق آمدند و فرقه معتزله به معنای قرن سومی را تشکیل دادند. در قرن اول و اوایل قرن دوم، حد و مرزها و تعاریف در برخی مسائل دینی روشن نبود، از این رو تفاوت زیادی میان معتزله قرن اول و دوم با معتزله قرن سوم مشاهده می شود[۳]. عوامل تأثیر گذار بر تفکر معتزلی فرقه معتزله که در میان فرق اسلامی، فرقه ای عقلی استدلالی محسوب می شود،
در شکل دهی آراء و عقاید خویش مرهون عواملی داخل جامعه اسلامی و عواملی خارجی است که به نحو مجزا به آنها می پردازیم: عوامل داخلی از مهم ترین عوامل داخلی پرورش دهنده ایده اختیار نزد متفکران معتزلی، قدریه است. قدریه در دامن مرجئه رشد یافتند و سپس از فرقه مذکور جدا شدند و مسائل مذهبی مانند ایمان و کفر، قضا و قدر، صفات خدا و خلق قرآن را پیش کشیدند. از مهم ترین پیشوایان قدریه غیلان دمشقی بود که در نواحی شام طرفدران فراوانی داشت (غیلانیه). او اعتقاد به قدر را از معبد جهنی بصری گرفته بود. وی به نفی صفات و خلق قرآن باور داشت و به قدر معتقد بود و خیر و شر را از جانب انسان می دانست. بررسی آرای مذهبی غیلان نشان می دهد که وی پیش از معتزله به بحث پیرامون اصول پنج گانه معتزله پرداخته است. معتزله اصول پنج گانه خود را بر مبنای آن آراء بنا کردند، بر دامنه و عمق آن افزودند و به آن رنگ فلسفی بخشیدند.[۴]
متکلمان معتزلی از جمله قاضی عبدالجبار و عبدالرحیم بن محمد خیاط معتزلی معترفند که غیلان دمشقی پیش از معتزلیان به اصول اعتقادی ایشان متعهد بوده است، اما در افکار غیلان انسجام کامل برقرار نبود، زیرا از طرفی انسان را مختار می دانست و از سوی دیگر همچون مرجئه ایمان را قابل کاستی و فزونی نمی دانست. معتزله تلاش نمود با برقراری انسجام فکری عقاید مستدل و قابل تبیین را اخذ نماید. از دیگر سو پاره ای از آرای معتزلیان هم چون خلق قرآن و عدم شباهت وجود حق با مخلوقات، با نظرات قدریه شباهت دارد (عطوان، ۱۳۷۱، ص۳۴-۴۸). یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر آرای معتزله، گروه جبریه است. با وجود آنکه جبریه در باب مسأله جبر و اختیار، حکم به ناتوانی انسان و قدرت مطلق الهی داده بودند، ولی در برخی عقاید دیگر، راهنمای فرقه معتزله محسوب می شوند. از بانیان فرقه جبریه می توان به «جعد بن درهم» و «جهم بن صفوان» اشاره کرد.
در باب مذهب «جعد بن درهم» در میان قدماء اختلاف نظر وجود دارد. بغدادی او را قدریه و شهرستانی شاگرد او جهم بن صفوان را جبریه دانسته است (بغدادی، بی تا، ص۱۹؛ شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۷۹). آنچه در باب آرای او برای ما مهم است، آن است که او موضوع خلق قرآن را مطرح کرد و در نتیجه مورد تعقیب بنی امیه قرار گرفت. نمونه آرای معتزله در میان عقاید جعد بن درهم و جهم بن صفوان، یکی اعتقاد به مخلوق بودن قرآن است. قول مشترک دیگر ایشان قول به نفی صفات است. شهرستانی نقل می کند که جهم بن صفوان در نفی صفات ازلی با معتزله موافق است (همو). سومین نمونه توافق، قول ایشان به امر به معروف و نهی از منکر می باشد که البته شهرت جهم بن صفوان به این قول بیش از جعد است. حتی در مواردی می توان تأثیرگذاری جبریه بر معتزله را در آرای جزئی مشاهده کرد. به طور مثال از عقاید منحصر به فرد جهم بن صفوان، عقیده او به فناپذیری بهشت و دوزخ است. ابو هذیل علاف، رأی خود در این زمینه را از او گرفته است (همو، ص ۸۰). عوامل خارجی معتزلیان همچون دیگر اصحاب فرق با پیروان سایر ادیان و تازه مسلمانانی مواجه بودند که شبهات مختلفی پیرامون دین و اصول عقاید مطرح می کردند. حتی طرح شبهات جلوه رسمی نیز داشت. بدین صورت که صاحبان ادیان مختلف جمع شده و مناظره ترتیب می دادند.
نمونه چنین مناظراتی در محضر ائمه اطهار(u) نیز صورت می گرفت. در دوره امویان تأثیر پذیری فرق مختلف از ادیان مختلف دیگر بیشتر از طریق مواجهه بود و نه ترجمه کتب. دلیل این امر آن است که در عصر امویان کتابهایی در زمینه های شیمی، پزشکی، نجوم و امور حکومتی و سیاسی ترجمه می شد، اما در زمینه های دینی و فلسفی ترجمه ای صورت نپذیرفته بود. در باب بحث و گفتگوی مسلمانان و پیروان ادیان دیگر مطالب بسیاری نقل شده است. به طور مثال آمده است که اسقف بزرگ مسیحیان شام که معتقد به آزادی اراده انسان بود با عمر بن خطاب در این باره به مخالفت برخاست و اعتقاد او به جبر را رد کرد. عمر نیز او را به باد حمله گرفت و سخت تهدیدش کرد و یا آنکه یوحنای دمشقی در مجالس رسمی خلفای اموی با دانشمندان مسلمان پیرامون الوهیت مسیح و آزادی اراده انسانی به بحث و جدل می پرداخت (عطوان، ۱۳۷۱، ص ۳۱۳۳).
اما در دوره خلافت حاکمان عباسی ترجمه کتب فلسفی کلامی مورد توجه مسلمانان قرار گرفت. نزدیک به یک قرن پس از واصل بن عطا (از پیشگامان تفکر معتزلی) معتزلیان زیر نفوذ فلسفه یونانی، کلام مسیحی و یهودی قرار گرفتند. شهرستانی در بیان این تغییر شکل می گوید «شیوخ معتزله به مطالعه کتابهای فلسفی که در زمان مأمون ترجمه و شرح شده بود، پرداختند و روشهای فلسفی را با کلام در آمیختند» (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۳۶). از جمله این علمای معتزلی می توان به ابو هذیل علاف و ابراهیم بن سیار نظام اشاره کرد. ایشان اصطلاحات فلسفی مانند جوهر و عرض، حدوث و قدم و جزء لایتجزا را به کار می بردند. این بخش کلام دقیق آنها را تشکیل می داد که به نحو غیر مستقیم بر کلام جلیل (مباحث عالی مربوط به خداوند) تأثیر می گذاشت. تأثیرگذاری عوامل خارج از جهان اسلامی بر مسلمانان، خصوصاً بر معتزله به لحاظ مجاز شمردن دخالت عقل فلسفی و دخل و تصرف آن در فرآورده های نقلی، در کتب مستشرقین مورد تحقیق و بررسی بسیار واقع شده است. از جمله این کتب، کتاب «فلسفه علم کلام» است که سراسر آن بازیابی وجوه مشترک کلام اسلامی و کلام اسلاف و در نتیجه نسبت دادن تقلید مسلمانان از غیر مسلمانان می باشد. به طور مثال نویسنده کتاب در تأثیرپذیری معتزله از کلام و فلسفه پیشینیان نقل می کند که بعضی از مسلمانان قدیمی تر که مذهب آزادی اراده و اختیار را تعلیم می دادند، معلمان مسیحی داشته اند. این ایده زیر نفوذ مسیحیت در تقابل با اعتقاد بومی اسلامی به جبر و تقدیر پدید آمد. در باب صفات آمده است که هم تصدیق و هم انکار صفات هر دو ریشه مسیحی دارد و یوحنای دمشقی پیش از معتزله به این اعتقاد بوده است که صفات چیزی جز خدا نیستند. در بحث مخلوق بودن قرآن نیز این مطلب را بر گرفته از لوگوس مسیحی می داند. از دیگر سو کلام یهودی را نیز در اعتقاد به قدم و حدوث قرآن مؤثر می داند. از نظر او در باب قدمت یا مخلوق بودن قرآن ، اعتقاد به قدمت آن ناشی از اعتقاد به قدمت تورات و اختلاف نظر در این باب ناشی از اختلاف نظر یهودیان در مورد تورات می باشد. همچنین گفته واصل بن عطاء درباره اختیار و آزادی اراده، تقریباً لفظ به لفظ ترجمه گفته ربانیان یهودی است. ولفسن مؤلف کتاب در ادامه به تأثیر فلسفه یونانی بر کلام معتزله اشاره می کند. از نظر او نظریه کلامی اعتقاد به جزء لا یتجزا و نظریه خلا از آن قدمای فلاسفه است و انکار نظام معتزلی نسبت به جزء لایتجزا برگرفته از نظر فیلسوفان ملحد است. همچنین بعضی مفاهیم کلامی مانند تولد، برگرفته از مفاهیم فلسفی یونانی است (ولفسن، ۱۳۶۸، ص ۶۴-۷۵).
برخی مستشرقین در تبیین علل پیدایی فرق اسلامی، صرفاً به علل خارج از جهان اسلام و تأثیرگذاری آنها اشاره کرده اند. گویی بی آنکه جامعه مسلمین هیچ نقشی در شکل دهی فرق کلامی داشته باشد، این فرق صرفاً به دلیل مواجهه با فلسفه یونانی و کلام یهودی و مسیحی شکل گرفته و به عبارتی بازتاب آنها می باشند. نمی توان منکر تأثیر عوامل خارجی در شکل گیری آرای متکلمان اسلامی شد، اما از سوی دیگر نادیده گرفتن عوامل داخل سرزمین اسلامی، مغالطه ای بزرگ در بردارد. همان طور که در بخش علل شکل گیری علم کلام اشاره شد، بسیاری از عوامل ایجاد فرق کلامی، عوامل اجتماعی، سیاسی، دینی، روانی و … بوده اند که همگی عوامل درون جامعه اسلامی هستند. از این رو در رشد فرق کلامی باید هم به عوامل داخلی و هم به علل خارجی توجه کرد و به میزان تأثیرگذاری آنها در این زمینه توجه داشت. به نظر می رسد علل داخلی نقش بیشتری در «اصل شکل گیری فرق» داشته اند. علل خارجی در «پرورش نظریات خاص کلامی» در فرقی هم چون معتزله که به عقل به عنوان یکی از اصلی ترین منابع می نگریسته اند، مؤثر بوده است. روش شناسی کلام معتزلی معتزله بر عقل به عنوان یگانه ابزار شناخت حقیقت تأکید می کردند. عقلی دانستن حسن و قبح از جانب ایشان، دلیل روشنی بر این مطلب است. آنها بیشتر بر ادله عقلی تکیه می کردند و عقل را بهترین شاهد مباحث اعتقادی شان می دانستند. متکلم معتزلی، جاحظ می گوید «حکم قاطع را ذهن صادر می کند و روش صحیح را فقط عقل اتخاذ می کند».
با وجود آنکه معتزلیان از عوامل درون و برون سرزمین اسلامی تأثیر بسیاری گرفتند، ولی از تقلید کورکورانه به دور بودند و بدون بحث و تحقیق و مراجعه به عقل هر عقیده ای را نمی پذیرفتند. همین اعتقاد به عقل بود که معتزله را وادار می کرد تا از کلیه علوم عقلی دوره خود استفاده کنند و برای اقامه دلیل و برهان و سرکوبی مخالفین آماده تر از دیگران باشند. شاید دلیل حمایت مأمون و خلفای دیگر عباسی از ایشان نیز همین بود، زیرا آنها در برابر مخالفین، حربه ای پر قدرت، قوی محسوب می شدند. یکی از مهم ترین شیوه های معتزله در به کار گیری روش عقلی، طرح شک بود. از طریق این روش آنها می کوشیدند تا ابعاد مختلف هر مسأله را بررسی کنند. این شک پس از معتزله به فلسفه اسلامی و کلام اشاعره نیز منتقل شد. ابن راوندی، امام فخر رازی (معروف به امام المشککین) و محمد غزالی از معتزله تأثیر گرفته اند (جعفری، ۱۳۶۸، ص ۲۴۲؛ فاضل، ۱۳۶۲، ص ۱۱).
فقها و اهل حدیث با روش عقلی معتزله مخالفت می کردند و علت این امر آن بود که ذهن آنها با روش عقلی در مباحث دینی خو نگرفته بود. آنها به کارگیری استدلالات عقلانی را معادل با فلسفه یونانی می گرفتند و حتی نقل سخن اغیار را برای پاسخگویی به آن جایز نمی دانستند (مشکور، ۱۳۶۸، ص ۴). در نتیجه این عقل گرایی معتزله با متصوفه نیز ناسازگار بودند و در جواب ایشان که به حلول اعتقاد داشتند ثابت می کردند که خداوند در هیچ چیز حلول نمی کند (مشکور، ۱۳۶۸، ص ۱۷). از ویژگی های روشن فکری معتزله، گزینش میانه و معتدل آنها نسبت به طیف نظریات است. آنها به حکم عقل سعی می کردند از افراط و تفریط دوری کرده و انتخاب میانه ای داشته باشند. نظریه «منزله بین المنزلتین» ایشان خود گویای این مطلب است. با وجود آنکه متکلمان معتزلی می کوشیدند که عنایتشان به عقل، موجب بیرون رفتن از حدود نص نگردد، اما به دلیل توجه زیاد به عقل گاهی بیاناتی داشتند که موجب اعتراض مخالفان و اتهام به خروجشان از ساحت دین می گشت. از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد قاضی عبدالجبار همدانی می گوید، قبول توبه حتمی است و هر گاه بنده از گناهانش توبه کرد، بر خداوند لازم است که توبه او را بپذیرد یا آنکه ابو هذیل می گوید، اهل بهشت مختار نیستند، چون اگر مختار باشند باز هم مکلف هستند (حال آنکه اختیار مستلزم تکلیف نیست). نتیجه آنکه چنین آرائی دستاویز مخالفین گشت و بر آنها خرده گرفتند که بنابر نظر معتزله خدا باید مطیع انسان باشد (فاضل، ۱۳۶۲، ص۱۸). با وجود مخالفتهای اهل حدیث با روش عقل گرایی معتزله و تلاش برای سرکوبی آن، مخالفان کلام معتزلی برای گفتگو با این گروه و مبارزه با آن، از روش خود معتزلیان استفاده کردند. از آن جمله ابوالحسن اشعری که از شاگردان ابو علی جبایی معتزلی بود و تا چهل سالگی به آموختن اصول و روش استدلال عقلی پرداخت، پس از جدا شدن از این فرقه و تأسیس فرقه کلامی اشعری، ادله عقلی را به کار برد و در واقع با سلاح معتزلیان به جنگ با آنها رفت. البته تلاش ابوالحسن اشعری بر آن بود که عقاید اهل سنت و جماعت را مورد استدلال قرار دهد. غرض او آن بود که میان عقل گرایی افراطی و عقل ستیزی افراطی، عقل گرایی معتدل را ایجاد کند[۵].
کلام فرقه ای فرقه معتزله که با گذشت زمان توانست دستگاه کلامی منسجمی تشکیل دهد و با روش عقلی استدلالی، موقعیت مشخصی در مقابل دیگر فرق به دست آورد، طیف کلامی وسیعی را تشکیل می دهد که همگی نام معتزله گرفته اند. به بیان جامع تر هر دستگاه کلامی درون خود به میزان ظرفیتی که دارد، مجمع فرقه های متضادی می شود که در عین ضدیت، این شرایط را دارند که تحت لوای یک فرقه خاص در آیند. از این رو کلام فرقه ای به معنای آرای درون دستگاهی است. یعنی در سایه یک دستگاه، آرای مختلف و دیدگاه های مختلف شکل می گیرند. توجه به این نکته مهم است که این ضدیت در آراء نباید موجب خروج از سیستم معتزلی گردد. فرقی بوده اند که در ابتدا منتسب به معتزله بودند ولی به دلیل اختلافات عمده با آرای مشترک معتزلی، جزو این فرقه محسوب نمی شوند. از جمله دو گروه خابطیه و حدثیه که معتزلی انگاشته شده اند، ولی نه در کتاب «طبقات المعتزله» ابن مرتضی و نه کتاب «مقالات الاسلامیین» اشعری، نامی از آن دو به میان نیامده است. شهرستانی آرای آنها را مخلوطی از عقاید تناسخیه، فلاسفه و معتزله دانسته است. این فرقه ها در آغاز جزو معتزله بودند، لکن آرائی اظهار داشتند که با اصول معتزله مغایرت داشت و معتزله آنها را از خود دور ساختند و از آنان بیزاری جستند. آرای اختلاطی آنها که متأثر از فرهنگ مسیحیت نیز بوده، عبارتند از:
۱ ثنویت: خدای قدیم که همان خدای الهی است و خدای حادث یعنی عیسی مسیح. ۲ تناسخ. ۳ رؤیت حق تعالی (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۶۱). از این رو فرقی که اصول مشترک دستگاه کلام معتزلی را زیر سؤال بردند، نمی توان معتزله نامید، اما از دیگر سو فرقی که اصول مشترک فرقه معتزله را پذیرفته بودند و در فروع این اصول با یکدیگر اختلاف داشتند، همگی فرق کلامی معتزلی محسوب می شوند. برای درک بهتر از کلام فرقه ای، ابتدا به اصول پنج گانه مشترک میان معتزلیان اشاره می کنیم و سپس نقاط افتراق در فروعات را مورد بررسی قرار می دهیم. اصول عقیدتی مشترک معتزله بنابر قول شهرستانی و بغدادی آرای متفق علیه معتزله عبارتند از: ۱ خدا قدیم است و صفاتی که قدیم باشند از او نفی می شود. ۲ کلام خدا حادث و مخلوق است. ۳ اراده، سمع، بصر و… معانی و مفاهیم قائم به ذات نیستند. ۴ نفی دیده شدن خدا به چشم در آخرت. ۵ انسان قادر و خالق افعال خویش است. ۶ حکیم جز صلاح و خیر انجام نمی دهد و به لحاظ حکمتش مراعات مصالح بندگان واجب است.
۷ اگر مؤمن بر طاعت و توبه بمیرد مستحق ثواب است، اما اگر بنده بدون توبه و با ارتکاب گناه کبیره از دنیا رود، مستحق خلود در آتش است، البته مجازاتش از کفار کمتر است. ۸ قبل از رسیدن به دلیل سمعی و شرعی، اصل معرفت و شکر نعمت واجب است و شناخت حسن و قبح به عقل واجب است. ورود تکالیف نیز الطافی از باری تعالی است (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۴۹؛ بغدادی، بی تا، ص ۱۱۴). از دیگر موارد مورد اتفاق متکلمان معتزلی، قبول این ادعاست که مسلمان فاسق در منزله بین المنزلتین قرار دارد و اینکه امر به معروف و نهی از منکر امری واجب است (بدوی، ۱۹۷۱م، ج ۱، ص ۴۷). ابوالحسن اشعری عقایدی را که معتزلیان در مسأله توحید بر آن اتفاق نظر دارند، بیان کرده است. در دیگر موضوعات کلامی نیز پس از بیان وجوه اشتراک همه فرق معتزلی، به ذکر اختلافات میان آنها می پردازد (اشعری، ۱۳۶۲، ص ۸۲ ۱۰۸). در میان معتزلیان مرسوم آن است که جهت اختصار در ذکر اصول مشترک عقیدتی، پنج اصل را به عنوان ملاک معتزلی بودن ذکر کنند و حتی کتابهایی با همین عنوان نوشته شده است. برای مثال می توان از کتابهای «الخمسه الاصول» از ابوالهذیل علاف، «الاصول الخمسه» نوشته جعفر بن حرب و «شرح الاصول الخمسه» از قاضی عبد الجبار نام برد. این پنج اصل که روح کلی اصول تشریحی فوق محسوب می شوند، عبارتند از: ۱ توحید: مراد از توحید نزد معتزلیان، توحید صفاتی است. شهرستانی درباره اعتقاد معتزله به توحید صفاتی می گوید این سخن در آغاز ناپخته بود و واصل بن عطا در اثبات دیدگاه خود به این استدلال ساده اکتفا می کرد که لازمه اثبات صفات قدیم برای خدا، تعدد خدایان است. بعدها پیروان واصل بن عطا در توضیح عقیده او بیان داشتند که معنای توحید صفاتی انکار مطلق صفات نیست بلکه مراد، انکار صفات زائد بر ذات الهی است (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۵۱؛ اشعری، ۱۳۶۲، ص ۸۱).
پس همان طور که مشاهده می شود اصل توحید با وجود اتفاق نظر بر آن، در سیر تکاملی عقاید معتزلی، شکل معقول تری به خود می گیرد. ۲ عدل: هیچ یک از فرق اسلامی منکر عدل به عنوان یکی از صفات الهی نیستند. اختلاف متکلمان بیشتر در تفسیری است که از این مفهوم ارائه می دهند. معتزله بر اساس بینشی که نسبت به حسن و قبح ذاتی و عقلی اشیاء دارند، عدل را خوب و ظلم را ناشایست محسوب می کنند و از آنجا که خداوند از هر گونه امر قبیح مبرا است، پس لزوماً کارهایش طبق عدل است و مرتکب ظلم نمی شود. بنابراین هر آنچه عقل آدمی مصداق عدل بیابد، بر خداوند واجب است و هر چه عقل مصداق ظلم تشخیص دهد، خداوند انجام نخواهد داد. معتزلیان از این تفسیر به نتایج متعددی رسیدند؛ از آن جمله انکار جبر و اثبات اختیار انسانی و رد توحید افعالی اشاعره است (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۵۱). ۳ منزله بین المنزلیتن: معتزله در مقابل خوارج و مرجئه، معتقد است که مرتکب کبیره نه کافر است و نه مؤمن، بلکه منزلت و مقامی بین کفر و ایمان دارد (همو، ص ۵۲). ۴ وعد و وعید: وعد به معنای نوید به پاداش و وعید به معنای تهدید به عذاب است. به عقیده معتزله همان گونه که خداوند خلف وعده نمی کند (مورد اجماع همه مسلمانان)، خلف وعید نیز از او سر نمی زند. یعنی محال است که خداوند کافران و فاسقان را ببخشد، مگر آنکه در دنیا توبه کرده باشند. ۵ امر به معروف و نهی از منکر: این اصل مورد اتفاق مسلمانان است و اختلاف تنها در مراتب و شرایط آن است. معتزله برای امر به معروف و نهی از منکر، شروطی مانند احتمال تأثیر و عدم مفسده قائلند و آن را به قلب و زبان محدود نمی دانند (بدوی، ۱۹۷۱م، ج ۱، ص ۵۵). ذکر این نکته لازم است که از میان پنج اصل معتزله، دو اصل توحید و عدل اصول عمده و محوری عقاید معتزلیان هستند. دو اصل وعد و وعید و منزله بین المنزلتین از فروع اعتقادی به حساب می آیند و امر به معروف و نهی از منکر جزء تکالیف عملی است و باید در فقه به آن پرداخت. به همین سبب است که قاضی عبدالجبار در کتاب «المغنی فی اصول الدین» تنها دو اصل توحید و عدل را بر شمرده و در کتاب «مختصر الحسنی» می گوید «اصول دین چهار مورد است: توحید، عدل، نبوت و شرایع». او در انتخاب پنج اصل مذکور به عنوان اصول مذهب می گوید «مخالفان ما از محدوده بحث و مخالفت از یکی از این اصول فراتر نمی روند مخالفت معطله, ملحده, دهریه و مشبهه در توحید، مجبره در عدل، مرجئه در وعد و وعید، خوارج در منزله بین المنزلتین و اختلاف با امامیه در امر به معروف و نهی از منکر» این بیان نشانگر روند شکل گیری یک فرقه کلامی در رویارویی و تضارب آرا با دیگر فرق کلامی نیز می باشد (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۵۰۷۸ ؛ بغدادی، بی تا، ص ۱۱۴ ۲۰۰).
اختلافات درون فرقه ای معتزله همان طور که اشاره شد با وجود آنکه معتزله اصول مذهب مشترکی دارند که به واسطه اعتقاد به آن از دیگر فرق کلامی جدا می شوند؛ این امر به معنای وحدت اعتقاد ایشان در مسائل جزئی نمی باشد. شاهد این مدعا، دسته های مختلفی است که در طول حیات فرقه معتزله به منصه ظهور رسیدند و البته با یکدیگر اختلافاتی داشتند. از این دسته ها، می توان می توان به فرق درون کلام معتزلی تعبیر کرد. اهم این فرق عبارتند از: واصلیه: پیروان واصل بن عطاء؛ هذیلیه: پیروان ابوالهذیل علاف؛ نظامیه: پیروان ابراهیم بن سیار نظام؛ بشریه: اصحاب بشر بن معتمر؛ معمریه: پیروان معمر بن عباد السلمی؛ مرداریه: یاران عیسی بن صبیح مردار؛ ثمامیه: پیروان ثمامه بن اشرس النمیری؛ هشامیه: اصحاب هشام بن عمرو الفوطی؛ جاحظیه: اصحاب عمرو بن بحر جاحظ؛ خیاطیه: پیروان ابوالحسین عبدالرحیم الخیاط؛ جبائیه: پیروان ابو علی محمد بن عبدالوهاب جبائی؛ بهشمیه: پیروان ابوهاشم جبائی.[۶] از دیگر سو معتزلیان از قرن سوم به بعد دو وجهه فکری عمده داشتند که به واسطه آن به مذهب اعتزالی بغداد و یا بصره منسوب می شدند. این دو بخش دو جریان اصلی را در مذاهب اعتزال تشکیل می دادند. این تقسیم بندی بر تفاوت دیدگاه های مذهبی آنها استوار بود. بشر بن معتمر(متوفی ۲۱۰ه) مؤسس مکتب اعتزال در بغداد از هواخواهان علویان بود و از این رو در دوره هارون الرشید مورد آزار و اذیت واقع می شد. از دیگر متکلمان معتزلی نامدار مکتب بغداد ابن خیاط (متوفی ۲۹۰ ه) بود. مکتب بصره در زمان ابوعلی جبائی (۳۰۳ه) و خصوصاً ابوهاشم (۳۲۱ه) رونق خاصی داشت و پس از او ابو عبدالله بصری (۳۶۷ ه) ریاست آن را بر عهده گرفت. تعلیمات مکتب بصری توسط ابو عمرو سعید بن باهلی (۳۰۰ ه) که از شاگردان ابوعلی جبائی بود به بغداد رسید و سبب غلبه تعلیم بصری بر تعلیم قدیم بغداد شد. معتزله بصری و از جمله ابوهاشم جبائی به بغداد رفتند. پیش از عزیمت او به بغداد، احمد بن علی اخشید، مکتبی تأسیس کرد که در آن بیش از مکتب بهشمیه ابوهاشم جبایی، به آراء پدر وی، ابوعلی وفادار مانده بود. این امر سبب شکافی در میان معتزلیان شد. اخشید نیز به بغداد رفت و بدین ترتیب در قرن سوم، سه گروه از معتزله در بغداد وجود داشتند: مکتب بغداد، اخشیدیه و بهشمیه. از میان این سه مکتب، مکتب بهشمیه در پایان عمر معتزله، از برجستگی بیشتری برخوردار بود. از بزرگان معتزله بصره می توان به ابوهذیل علاف, نظام، جاحظ، ابوعلی جبائی، ابو هاشم جبایی و از معتزله بغداد به بشر بن معتمر، ابوموسی مردار، ثمامه بن الاشرس و احمد بن ابی داوود اشاره کرد (بدوی، ۱۹۷۱م، ج۱، ص ۴۴؛ مشکور، ۱۳۶۸، ص۲۵). با توجه به گروه بندی های مختلف مذکور، اختلاف نظر میان دسته های مختلف معتزلی بسیار طبیعی است.
به طور مثال بغدادی از ردیه هایی صحبت می کند که علیه ابو هذیل علاف نوشته شده است. بشر بن معتمر نسبت به ابو هذیل بد بین بود و او را منافق و متظاهر می دانست. او معتقد بود که ابو هذیل، نظر عوام را بر حقیقت ترجیح می دهد. پس از بشر، شاگردش مردار نیز با ابوهذیل مخالف بود و کتابی در رد آرای او نوشت. وی در بیشتر مسائل با استادش هم رأی و اختلافش با او اندک بود. مردار، کتابی پر حجم دارد که در آن خطاهای فاحش ابوهذیل را آورده و از تکفیر او به خاطر عقاید گمراه کننده ای که تنها او اختیار کرده است، سخن می گوید. جبایی هم بر علیه ابوهذیل کتابی نوشته است. ابن اخشید و پیروانش، ابوهاشم جبایی و پیروانش را تکفیر می کردند. ابوهذیل علاف شش ردیه علیه نظام نوشته است. غالب پیشوایان معتزلی از جمله جبائی علیه او ردیه نوشته اند. اختلاف نظرهای شدید بین ابوعلی و ابوهاشم جبایی در حدی نقل شده است که ابوهاشم پدرش را تکفیر کرد و ارث او را نپذیرفت. نمونه اختلاف میان آن دو در مسأله امر به معروف است که ابوعلی معتقد بود این مسأله هم به عقل و هم به نقل دانسته می شود ولی ابوهاشم آن را صرفاً نقلی می دانست. با وجود همه این اختلاف نظرها، اعتقاد این گروه ها به پنج اصل اعتقادی، محور جامع آنها تحت لوای فرقه معتزله محسوب می شد. این اختلافها تا حدی که به اصول معتزله خدشه وارد نسازد، قابل طرح بود و در صورت ایجاد خلل در اصول، گروه خاطی از دامنه معتزله خارج می گشت. دو گروه خابطیه و حدثیه از همین دسته ها بودند که ذکرشان پیش از این آمد (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص۵۰-۷۴؛ بدوی، ۱۹۷۱م، ج۱، ص۴۴).
از دیگر سو اگر فرقه کلامی معتزلی از سوی مخالفان مورد شبهه واقع می شد، آنان در رد شبهات و در مقام پاسخگویی از آرای همه معتزلیان مدد می گرفتند. به طور مثال می توان به کتاب «الانتصار» اثر عبدالرحیم خیاط معتزلی اشاره کرد. در پایان نتیجه می گیریم که فرقه کلامی معتزله در دو سطح قابل بررسی است. نخست فرقه ای دارای دستگاه منظم کلامی که در مقابل فرقه های کلامی دیگر هم چون اشاعره، شیعه، مرجئه و خوارج قرار داشت. در پیدایش این دستگاه کلامی، عوامل مختلف مذهبی، سیاسی و اجتماعی دخالت داشتند. علاوه بر عوامل درون جامعه اسلامی که برانگیزاننده فرق مختلف کلامی بود، مباحث کلامی ادیان پیش از اسلام در تعیین مصداق مباحث و روش بحث کلامی، نقش تعیین کننده ای داشتند. به طور مثال در فرقه کلامی معتزله اعتقاد به جزء لایتجزاء از فلاسفه باستان اخذ شده است. همچنین عنایت بیش از حد معتزله به روش عقلی و افراط در آن، متأثر از عقل گرایی فیلسوفان یونانی است. سطح دیگر، فرقه ای است با اختلافات ضعیف و یا شدید درون فرقه ای.
معتزله اصولی را به عنوان اصول مذهب دارد که پذیرش یا انکار آن موجب ورود یا خروج از این فرقه کلامی است. فرقی که اصول خمسه معتزله را پذیرفتند، در مباحث فرعی نیز لزوماً هم رأی نیستند. اختلافات میان دسته های مختلف معتزلی در طبقات مختلف معتزله و تفکیک مکاتب بغداد و بصره گویای این مطلب است. منابع و مآخذ ابن خلدون، عبدالرحمن؛ مقدمه ابن خلدون، لبنان، دارالکتب العلمیه، ۱۳۹۸ ه ابو زهره، محمد، تاریخ المذاهب الاسلامیه، قاهره، دارالفکر العربی، بی تا اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه: محسن مؤیدی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۲ ایجی، عضدالدین، المواقف، بیروت، عالم الکتب، بی تا بدوی، عبدالرحمن، مذاهب الاسلامیین، بیروت، دارالعلم، ۱۹۷۱م بغدادی, محمد، الفرق بین الفرق، بیروت، دارالمعرفه، بی تا تفتازانی، شرح المقاصد، ج۲، استانه، مطبعه محرم افندی، ۱۳۰۵ جرجانی، سید شریف، التعریفات، تهران، نشر ناصر خسرو، بی تا جعفری، محمد جعفر، تاریخ المعتزله، تهران، نشر کتابخانه گنج دانش، ۱۳۶۸ سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، موسسه النشر الاسلامی، ۱۳۷۲ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، قاهره، مکتبه الانجلو المصریه، ۱۴۱۶ه عطوان، حسین، فرقه های اسلامی در سرزمین شام در عصر اموی، ترجمه: حمید رضا شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ فارابی، محمد بن محمد، احصاء العلوم، ترجمه: حسین خدیو جم، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۸ فاضل، محمود، معتزله، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲ فرامرز قراملکی، احد، هندسه معرفتی کلام جدید، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۸ مشکور، محمد جواد، سیرکلام در فرق اسلام، تهران، انتشارات شرق، ۱۳۶۸ ولفسن، هری اوسترین، فلسفه علم کلام، ترجمه: احمد آرام، تهران، نشر الهدی، ۱۳۶۸ __________________________ ۱ کار ارزیابی مقاله در تاریخ ۲۰/۱۰/۸۳ آغاز و در تاریخ ۷/۱۱/۸۳ به اتمام رسید. ۲ به دلیل نیافتن تعریف روشن از دستگاه های کلامی در کتب تخصصی، نگارنده جمع بندی خود را در قالب تعریف ارائه نموده است. ۳ ر.ک: پاکتچی، احمد، تقریرات درس تاریخ فرق اسلامی، دانشگاه امام صادق(u)، ۱۳۸۲ ۴ مقایسه آرای غیلان و معتزله پیرامون اصول پنج گانه به نحو مشخص در منبع ذیل آمده است: (عطوان، ۱۳۷۱، ص ۴۲). ۵ ر.ک: پاکتچی، احمد، تقریرات درس تاریخ فرق اسلامی، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۸۲ ۶ برای شرح بیشتر گروه های معتزلی رجوع کنید به: (شهرستانی، ۱۴۱۶ه، ج ۱، ص ۵۰ ۷۸؛ بغدادی، بی تا، ص ۱۱۴-۲۰۰).
