امام سجاد زین العابدین (ع)

مشهورترين نقل، در تاريخ ولادت امام سجاد، زين العابدين عليه السلام اين است كه آن حضرت در روز پنجشنبه پنجم شعبان المعظم سال 38 هجرى قمرى ديده به جهان گشوده است.در سال تولد آن گرامى جز سال 38 معروفترين و صحيح‌ترين نظر شناخته مى‌شود برخى از مورخان و محدثان به سال 37 و 36  و حتى 35  اشاره كرده‌اند. در روز و ماه ولادت آن امام دو قول وجود دارد. بيشتر مورخان چنان كه يادآور شديم پنجشنبه پنجم شعبان را ترجيح داده‌اند. و برخى ديگر جمعه يا يكشنبه نيمه ماه جمادى الاولى را برگزيده‌اند.

مكان ولادت

همه منابع حديثى و روايى، به اتفاق، زادگاه امام سجاد علیه السلام را مدينه دانسته اند. برخى نويسندگان مانند ابن جرير طبرى امامى در كتاب دلائل الامامه، حتى به خانه‌اى كه امام سجاد علیه السلام در آن متولد شده اشاره كرده‌اند و گفته‌اند كه آن حضرت در خانه فاطمه زهرا سلام الله عليها قدم به جهان نهاده است.
آنچه براى محققان منشا ترديد شده، اين است كه اگر سال‌هاى 38 يا 37 و يا 36 را سال‌هاى ولادت آن گرامى بدانيم اين سال‌ها مقارن بوده است با جنگ جمل و حضور على عليه السلام و خاندان وى در عراق، بنابراين حسين بن على علیه السلام و همسر وى نمى‌توانسته‌اند چنين سال‌هايى را در مدينه باشند.
ولى اين اشكال به آسانى قابل پاسخگويى است، چه اينكه سال‌هاى ياد شده، سال‌هاى بحرانى و پركشمكش بوده و حضور على عليه السلام و فرزندان او براى مقابله با اصحاب جمل صورت گرفته است و بعيد نمى‌نمايد كه در چنين شرايطى، حسين بن على عليه السلام همسرش را در مدينه گذاشته باشد تا در ميان خويشاوندان و با آرامش كامل، فرزند خود - على بن الحسين علیه السلام - را به دنيا آورد.

كنيه و القاب
براى امام زين العابدين عليه السلام، اين كنيه‌ها ياد شده است:

ابوالحسن، ابومحمد، ابوبكر، ابوالحسين، ابوعبدالله و ابوالقاسم.

در اين ميان، مشهورترين كنيه آن حضرت نخست ابوالحسن و سپس ابو محمد است.

و اما القاب آن گرامى چنين است:

زين العابدين، سيد العابدين، سجاد، ذوالثفنات، قدوه الزاهدين، سيد المتقين، امام المومنين، زين الصالحين، منار القانتين، الزكى، الامين، و سيد المجتهدين.

مشهورترين القاب آن حضرت، سجاد و زين العابدين است.

پدر و مادر

پدر ارجمند امام سجاد عليه السلام: امام حسين‌بن‌على عليه السلام سيد الشهداء عليه السلام است.

برخى زين العابدين علیه‌السلام را بزرگ‌ترين فرزند حسين بن على عليه السلام دانسته‌اند ولى از بيشتر منابع تاريخى چنين استفاده مى‌شود كه على اكبر - شهيد كربلا - بزرگ‌ترين پسر خانواده بوده است و امام سجاد عليه السلام از وى سن كمترى داشته است و بر اين اساس زين العابدين را على اوسط ناميده اند.

مادر بزرگوار آن حضرت، شهر بانو، دختر يزدگرد - آخرين شاه ساسانى - است. وى طى فتوحات شهرهاى ايران به دست مسلمانان اسير گشت و از ايران به مدينه برده شد و در پرتو حمايت امير المومنين عليه السلام آزاد شد، به همسرى حسين بن على عليه السلام در آمد و افتخار يافت تا مادر امام زين العابدين عليه السلام باشد و 9 امام معصوم از نسل او پديد آمد.

امام على عليه السلام درباره او به فرزندش امام حسين عليه السلام سفارش فرمود: از همسرت - شهر بانو - خوب محافظت و نگاهدارى كن و به او نيكى نما، چه اين كه در آينده‌اى نزديك براى تو فرزندى خواهد آورد كه بهترين اهل زمين خواهد بود.

اين كه شهربانو، در چه سالى ديده به جهان گشوده و در چه سنى به همسرى حسين بن على عليه السلام در آمده و پس از آن چند سال با آن حضرت زندگى كرده است، مورخان و محدثان نظر قاطعى را ثبت نكرده‌اند.

نكته‌اى كه بيشتر تاريخ‌نگاران ياد آور شده‌اند اين كه وى دختر يزدگرد بوده است و نياكان پدرى او عبارتند از: پرويز، هرمز، انوشيروان، قباد. پدرش ‍ آخرين پادشاه ساسانى است كه با فتوحات اسلامى سلسله آنان منقرض ‍ شده است. از جمله نام‌ها و القابى كه براى مادر امام سجاد عليه السلام ياد كرده‌اند به موارد ذيل مى‌توان اشاره كرد:

شهر بانو، شهر بانويه، سلافه، غزاله، سلامه، خولد برده، جهان نويه شهرناز جهان شاه حرار خلوه ام سلمه فاطمه و مريم.

آن بانوى گرامى كه افتخار مادرى ولى خدا و زينت عبادت‌گران را به دست آورده بود سوگندنامه، پس از ولايت فرزندش، با فاصله‌اى بسيار اندك جهان را بدرود گفت و على بن الحسين علیه السلام در دامان دايه‌اى پرورش يافت كه هماره او را مادر صدا مى زد.

برخى مورخان گمان كرده‌اند مادر امام سجاد علیه السلام در واقعه كربلا حضور داشته و پس از شهادت امام حسين عليه السلام به همسرى زبيد در آمده و از او صاحب فرزندى به نام عبدالله شده است.

ولى چنان كه مسعودى و ديگران گفته‌اند، مادر امام سجاد عليه السلام در بيمارى پس از وضع حمل وفات يافته است و زبيد با كنيزى ازدواج كرده كه دايه امام سجادعليه السلام بوده و آن حضرت وى را مادر مى‌خوانده است.

چه بسا همين امر مايه اشتباه تاريخ‌نگارانى چون ابن سعد شده است كه گمان كنند شهربانو در واقعه كربلا حضور داشته و از آن پس به همسرى غلامى با نام زبيد در آمده است!

امام سجاد ابن الخيرتين

يكى از نام‌هايى كه امام سجادعليه السلام را با آن مى‌خواندند ابن الخيرتين است و علت اين نام‌گذارى سخنى است مستند به رسول خدا كه: در ميان عرب، نسل قريش و در ميان غير غرب، فارسيان نمونه‌اند.

ابوالاسواد دئلى، ضمن برشمردن فضايل امام سجاد، على بن الحسين عليه السلام مى گويد:

و ان غلاما بين كسرى و هاشم  لا كرم من نيطت عليه التمائم

يعنى؛ پسرى كه از يك سوى به نسل هاشميان و از سوى ديگر به نسل فرمانروايان فارس كسرى منسوب مى‌شود، گرامى‌ترين و با كرامت‌ترين فرزندى است كه بر او بازوبند بسته‌اند (تا از گزند چشم تنگان ايمن بماند).

به هر حال قراين تاريخى و مدارك روايى نشان مى‌دهد كه مادر امام سجاد عليه السلام  بانويى ايرانى و بزرگزاده بوده است.

همسر و فرزندان

امام زين العابدين عليه السلام با توجه به فرزندان زيادى كه براى ايشان ياد كرده‌اند، همسران متعددى داشته است، اما در ميان اين همسران، تنها يكى از ايشان، از طريق عقد دائم به همسرى آن حضرت در آمده بود و ديگران، كنيزانى بودند كه به وسيله حضرتش خريدارى شده و افتخار يافته بودند كه از آن امام فرزندى داشت باشند.

تنها همسرى كه از طريق عقد دائم به ازدواج امام سجاد عليه السلام در آمده است، ام عبدالله دختر بزرگوارش - امام حسن مجتبى - عليه السلام - است.

ام عبدالله از زنان با فضيلتى است كه در بسيارى از افتخارهاى معنوى، در عصر خويش يگانه بوده است. از آن جمله اين كه وى هم دختر امام و هم همسر امام و هم مادر امام است.

همسرى ام عبدالله با امام سجاد علیه السلام، دونسل امامت را به هم پيوند داد و نتيجه اين پيوند، يگانه فرزندى بود كه باقر العلوم نام گرفت و خط امامت را تداوم بخشيد.

اما تعداد فرزندان امام سجاد علیه السلام در كتاب‌هاى تاريخى و حديثى15، 16، 17، و حتى 20 فرزند پسر و دختر ياد شده است.

شيخ مفيد نام فرزندان امام سجاد عليه السلام را اين گونه آورده است:

1- محمد (ابوجعفر، باقر العلوم عليه السلام) كه مادر وى ام عبدالله دختر امام حسن مجتبى عليه السلام بوده است.

2- عبدالله 3- حسن 4- حسين، 5- زيد 6- عمر، كه مادر اين‌ها ام ولد بوده است.7- حسين اصغر 8- عبدالرحمان 9- 10- محمداصغر 11- على وى را كوچكترين فرزند امام سجاد دانسته‌اند. 12- خديجه كه با على از يك مادر بوده‌اند. 13- فاطمه 14- عليه 15- ام كلثوم

آنچه شيخ مفيد در اين زمينه يادكرده، مورد اشاره برخى ديگر از مورخان نيز قرار گرفته است.

بسيارى از فرزندان على بن الحسين عليه السلام داراى اعقاب و نسلى نبوده‌اند و يا در تاريخ از نسل آنان چيزى ثبت نشده است.

ابن عنبه نسب شناس معروف، استمرار نسل امام سجاد عليه السلام را تنها از طريق شش تن از فرزندان آن حضرت به نام‌هاى محمد الباقر عليه السلام، عبدالله، زيد شهيد، عمر اشرف، حسين اصغر و على اصغر دانسته است و ابن قتيه در اين زمينه تنها از محمد بن على الباقر، زيد، عبدالله بن الحسين ياد كرده است.

در ميان فرزندان امام سجاد علیه السلام، با فضيلت ترين، عالم ترين و شريف ترين فرزند را نخست امام باقر عليه السلام و سپس زيد بن على دانسته اند.

چنان كه از محمد بن منكدر نقل كرده اند: هيچ كس را نديدم كه در فضيلت با على بن الحسين علیه السلام برابر كند مگر زمانى كه با فرزندش محمد الباقر عليه السلام مواجه شدم.

و  کنیه زيدبن على بن الحسين الوالحسين و يا الولاحسين معروف به زيد شهيد است. وى در سال 79 هجرى قمرى ديده به جهان گشود و به سال 122 هجرى قمرى در عصر خلافت هشام بن عبدالملك مروان به فرمان او و بدست يوسف بن عمر ثقفى به شهادت رسيد. او در مبارزه عليه دستگاه مستبد خلافت اموى، بسيار جدى و صريح بود و در عين اعتقاد و اذعان به امامت ولايت امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام، قيام مسلحانه عليه دستگاه اموى را وظيفه خود مى‌دانست. مركز اصلى فعاليتى سياسى زيد در كوفه بود و در همان منطقه قيام كرد و به شهادت رسيد. زيد علاوه بر مبارزات سياسى، در علم و دانش نيز شخصيتى والا داشت و ابوخالد واسطى كتابى را نام الفقه به وى نسبت داده است كه اگر اين انتساب درست باشد نخستين كتاب فقهى به شمار مى‌آيد.

امامت علي بن الحسين عليه السلام

پس از شهادت حسين على عليه السلام در محرم سال شصت و يك هجرى، منصب امامت به على بن حسین عليه السلام منتقل شد.

شيعه افتخار يافت كه پس از على بن ابى طالب عليه السلام و حسن بن على عليه السلام و حسين على عليه السلام، زمام رهبرى وى را سيد الساجدين، زين العابدين، امام سجاد - عليه السلام – عهده دار گشت. امامت سيدالساجدين از سال 61 هجرى قمرى تا سال 95 هجرى قمرى استمرار يافت.

رسالت دينى و اجتماعى امام سجاد عليه‌السلام

هدف اصلى و نهايى از تحقق و كاوش در زندگى معصومين‌عليه السلام، در حقيقت شناخت مواضع دينى و اجتماعى و معرفت پيام‌ها و درس‌ها و شيوه عملى ايشان است. زيرا امام يعنى جلودار قافله صالحان به سوى ارزش‌ها، امام يعنى هدايت‌گر خلق به سوى خدا. و كسانى مى‌توانند اهل ولايت و ره‌پوى مسير صلاح و هدايت باشند كه نخست پيشواى خود را آن‌گونه كه بايد بشناسند و بر اساس شناخت و معرفت، وى را الگوى عملى و اعتقادى خود قرار دهند.

مهم‌ترين بعد اين شناخت را در زمينه پيام‌هاى اعتقادى، اخلاقى، اجتماعى، سياسى و عبادى بايد جستجو كرد و اما شناخت نام، كنيه و لقب و... امورى است كه جنبه مقدماتى دارد و ره‌گذرى است براى رسيدن به شناخت‌هاى اصلى و بنياد دينى كه بايد الگو و برنامه عمل و عقيده قرار گيرد. اكنون ما، در فصل آغازين اين كتاب و در بررسى اجمالى زندگى امام سجاد عليه السلام از ولادت تا رحلت دريغمان آمد كه حتى اشاره اى هم به موضوع اصلى اين تحقيق نداشته باشيم. زيرا بيم آن مى رود كه ساده انديشانى گمان كنند شناخت زندگى امام سجاد - عليه السلام - خلاصه شده است در: شناخت زمان ولادت، مكان ولادت نام پدر و مادر، همسران و فرزندان و... و بس!

شهادت

امام سجاد، اسوه زهد و تقوا و نمونه صبر شكيبايى و مظهر آميختگى علم و حلم پس از ايفاى وظيفه الهى خود و حفظ ارزشهاى دين و پاسدارى از تشكل شيعى در سخت‌ترين ادوار سياسى - اجتماعى -، در سال 95 هجرى قمرى به لقاى پروردگار و وصال معبود خويش شتافت.

در تاريخ وفات آن حضرت سال 94، 95 و 96 هجرى قمرى گفته شده است ولى پيشينه دارترين و معتبرترين نقل مربوط به سال 95 هجرى قمرى است.

البته جز اين نقل‌ها، برخى مورخان به سال‌هاى 92، 93، 99، 100 نيز اشاره كرده‌اند. بنابراين، اگر نقل مشهور را در سال ولادت و نيز رحلت امام سجاد عليه السلام سال 38 هجرى و 95 قمرى  ملاك قرار دهيم، عمر شريف وى هنگام وفات 57 سال بوده است. دو سال آن مقارن با روزگار خلافت على بن ابى طالب علیه السلام و ده سال آن در دوران امامت عموى گراميش - حسن بن على علیه السلام و ده سال در روزگار زعامت حسين بن على علیه السلام بوده و 34 سال آن به دوران امامت خود آن حضرت اختصاص داشته است.

و اما آرا در زمينه ماه و روز رحلت آن حضرت نيز مختلف است. بيشتر نويسندگان ورز دوازدهم محرم را متذكر شده‌اند. و برخى روزهاى 18، 19، 22 و 25 محرم را مطرح كرده‌اند و نيز نقلى، روز 14 ربيع الاول را احتمال داده‌است.

درباره علت وفات امام سجاد عليه السلام  و چگونگى وفات آن پيشواى صالحان، عمده تاريخ‌نگاران تصريح كرده‌اند، وليد بن الملك، ايشان را مسموم ساخته و آن حضرت در نتيجه همان مسموميت درگذشته است.

بعضى هم نوشته‌اند كه هشام بن عبدالملک در روزگار خلافت وليد، امام على بن الحسين عليه السلام را مسموم كرده است.

اما ميان اين دو نظر، تنافى و تعارضى وجود ندارد. زيرا طبيعى است كه هر چند برنامه مسوميت امام سجاد علیه السلام از سوى دستگاه خلافت - وليد - ريخته شده و فرمان آن توسط شخص خليفه صادر شده باشد، كسان ديگرى مجرى آن برنامه و فرمان خواهند بود. زيرا مسايل سياسى و اجتماعى و همچنين محبوبيت امام سجاد عليه السلام در ميان مردم و معروفيت وى به علم و زهد و تقوا، هرگز به حاكمان اين جرات را نمى‌داده است كه به طور مستقيم با آن حضرت رويا رو شوند و به ستيز برخيزند و با زمينه‌هاى قتل وى را به طور علنى فراهم آورند.

بر اين اساس، بعيد نمى‌نمايد كه هشام بن عبدالملك به دستور بردارش  وليد مرتكب چنين جنايتى شده باشد و وليد و هشام هر دو كشنده امام سجاد بوده باشند.

بدن مطهر زين العابدين عليه السلام كنار امام حسن مجتبى عليه السلام در قبرستان بقيع به خاک سپرده شد.