امام موسی کاظم (ع)

 چرا اکثر امام زاده ها در ایران را از نسل امام کاظم علیه السلام می دانند؟ آیا اکثر امام زادگان ایران فرزندان امام کاظم (ع) هستند ؟ مقدمه: امام کاظم علیه السلام که بیشتر عمر شریف خود را در زندان بوده چطور این همه فرزند داشته؟ و اینکه چرا در بین امامان،امام کاظم علیه السلام این همه فرزند داشته است؟

تعداد همسران این امام کاظم علیه السلام چند تا بوده است؟ و همچنین فلسفه ازدواج های این امام بزرگوار چگونه بوده است؟ و چرا اکثر امام زادگان ایران فرزندان امام کاظم (علیه السلام) هستند ؟

هر کدام از این سوالات دارای پاسخی مجزا و مفصل است که در این مختصر نمی گنجد.اما عدم پاسخ گویی و عدم معرفت به امام شناسی بعضا تبدیل به شبهاتی اساسی می شود.

که دشمنان از روی غرض ورزی و به جهت خاموش کردن چراغ هدایت الهی طرح می کنند و متاسفانه شیعیان بدون هیچ تحقیقی انواع نسبت های ناروا را به امامان معصوم می دهند.و خودشان بلند گوی ترویج انواع شبهات می شوند.

خریدن غلامان و آزاد ساختن آنان یکى از برنامه هاى عبادتى امام علیه السلام بوده است به حدى که در مدت عمر خود بیش از هزار نفر را خریدارى نموده و در راه خدا و جلب رضایت و خشنودى او آزاد ساخته است.

تعداد فرزندان امام کاظم علیه السلام چند عدد بوده، از نظر تاریخی دارای ابهام زیادی است. اختلاف یا حتی تضادهای فاحش در اقوال تاریخی راجع به تعداد فرزندان پسر و دختر ایشان، حاکی از آن است که همه اقوال صحیح نمی‌باشد؛

اگر به اقوال توجه شود، مشاهده می‌شود که گاهی نام، کنیه و لقب یک فرزند، به عنوان سه فرزند جداگانه بیان شده است. وقتی برخی 27، برخی 37 و حتی برخی 59 فرزند بیان می‌دارند.

معلوم می‌شود که بسیاری بر اقوال غیر مستند و ناموثق استناد کرده‌اند. اما در هر حال تردیدی نیست که تعداد فرزندان ایشان زیاد بوده است.و بررسی ها نشان می دهد بیش از سی فرزند بوده اند.

نکاتی در مورد زندانی شدن امام کاظم(علیه السلام) 1- اینکه با قاطعیت عدهای قائل هستند که امام کاظم(علیه السلام) بیشتر عمرشان را در زندان بودند،ادعایی بی پایه و اساس است. بر اساس مستندات تاریخی و آنچه از گزارشات تاریخی استفاده می شود،مدت زندانی بودن آن حضرت در مجموع چهار سال بوده است.

2- در کتاب منتخب التواریخ از کتاب رجال کبیر چند روایت نقل می‌کند که آنها صراحت دارند در اینکه حضرت موسی بن جعفر ـ علیه السّلام ـ مدّت چهار سال در زندان بوده است.(1) پس مسلم و قطعی است که آن حضرت بخش محدودی از عمر شریفشان را در زندان سپری کرده اند نه بیشتر یا همه عمرشان را.

3- بیشترین مدت زندانی شدن امام هفتم ـ علیه‌السلام ـ در دروه هارون بوده است. در سال ۱۷۹ هـ هارون برای استحکام خلافت خود به منظور دستگیر کردن امام موسی ـ علیه‌السلام ـ اراده حج کرد... هارون، فضل بن ربیع را فرستاد و آن حضرت را در اثنای نماز گرفته و دستگیر کردند و سپس حضرت را به بصره برده و زندانی کردند. (2)

4- زاهدی گلپایگانی می‌نویسد: «امام موسی بن جعفر ـ علیه‌السلام ـ مدت چهار سال در زندان گرفتار بود، از این مدت یک سال آن را در بصره و در زندان عیسی بن جعفر به سر برد و بقیه مدت را گاه در حبس فضل بن یحیی برمکی و گاه در حبس فضل بن ربیع گذرانید و در سال آخر در حبس سندی بن شاهک قرار گرفت.» (3)

5- با توجه به اینکه شهادت آن حضرت در سال ۱۸۳ هـ ق اتفاق افتاده است، بنابراین مدت حبس آن حضرت در دروه هارون بیش از چهار سال نبوده است.

6-در دوره مهدی عباسی آن حضرت مدت کوتاهی در زندان به سر برد.

7- نهایت چیزی اثبات می شود این است که مدت زندانی بودن آن حضرت بیشتر از ۵ یا ۶ سال نبوده است. بیشتر دوره زندگی آن حضرت مصادف با حکومت عباسیان بوده است.

8-امام کاظم علیه السلام چندین بار توسط خلفای عباسی به زندان انداخته شد؛ اما مدت هر بار زندانی شدن وی، طولانی نبوده است؛ بلکه هر بار وی را آزاد کرده، بار دیگر به بهانه ای او را زندانی می کردند.

طولانی ترین مدت زندانی شدن وی، مربوط به آخرین مرحله زندانی شدن وی بوده که از سال 179 تا سال 183، یعنی به مدت چهار سال در زندان هارون الرشید بوده است . بنابراین، اگر مدت زندانی شدن که امام علیه السلام طولانی هم بوده است، این مدت، پیوسته نبوده است.

نکاتی در مورد همسران و ازدواج امام کاظم علیه السلام تعداد احتمالی ازدواج امام کاظم علیه السلام اغلب ازدواج‌های ایشان به صورت ازدواج موقت یا ازدواج با کنیزان صورت می‌پذیرفته است و تعداد آن ها 9 نفر نقل شده است. البته باید توجه داشته باشیم که کثرت فرزندان ایشان نیز بر اساس همان حکمت می‌باشد. حضرت خواسته اند.

این نکته نیز نباید از نظر غافل بماند که همه فرزندان آن حضرت از یک همسر نبوده؛ بلکه همان‌طور که در الارشاد شیخ مفید آمده است: «فرزندان آن حضرت هرکدام یا هرچند تن از یک زن ام‌ ولد (کنیز) بوده‌اند.» (4)

ازدواج متعدد امام کاظم علیه السلام به دلیل انتشار و تبلیغ تشیع با توجه به محدودیت شدید حاکمان زمان علیه ایشان، بوسیله تربیت این فرزندان و پخش شدن آنها در همه نقاط اهداف امام(علیه السلام) را منتشر کند و دین و تشیع را تبلیغ کنند .

که به این وسیله بر علیه خلفای جور مبارزه نموده ومردم را بر علیه خلفای ظالم بشوراند چنان چه ابن صباغ می‌گوید: برای هر یک از فرزندان امام کاظم علیه السلام، فضیلتی مشهور است. (5)

ازدواج متعدد امام کاظم علیه السلام به دلیل امر مشهور و عادی و قابل پذیرش اینکه ازدواج مکرر و متعدد حتی الان هم در اکثر کشور های عربی رایج و آسان و پذیرفته شده است چه رسد به آن زمان که جزو عرف زمان بود .

تعداد همسران امام کاظم معلوم نیست تعداد زوجات حضرت موسى بن جعفر (ع ) روشن نیست . بیشتر آنها از کنیزان بودند که اسیر شده و حضرت موسى کاظم (ع ) آنها را مى خریدند و آزاد کرده یا عقد مى بستند.

نخستین زوجه آن حضرت (تکتم ) یا (حمیده ) یا (نجمه ) داراى تقوا و فضیلت بوده و زنى بسیار عفیفه و بزرگوار و مادر امام هشتم شیعیان حضرت رضا (ع ) است .

ازدواج متعدد امام کاظم علیه السلام به دلیل تحت نظر بودن امام بوده است. بعضی اعتقاد دارند که حضرت امام موسی کاظم(ع) با توجه به موقعیت عصر خویش زنی خاص به عقد دائم نگرفتند، و علت آن به این خاطر بوده که زنی عذاب نکشد چون که حضرت تحت نظر بودند.

حضرت را از این شهر به آن شهر می بردند و زنانی که خود افتخار زناشویی امام را می خواستند خود را به امام(ع) عرضه می داشتند و امام هم به صورت عقد منقطع قبول می فرمودند که اسامی آنها هم ضبط نشده غیر از مادر حضرت امام رضا(ع) که درکتب روائی ما ثبت گردیده است.

ازدواج متعدد امام کاظم علیه السلام به دلیل بقا نسل معصوم بوده ا است. نکته اساسی و مهمی در این زمینه باید در نظر داشت این است که خلقای اموی و عباسی یک هدف مشترک را دنبال می کردند و همه در پی ریشه کنی و از بین بردن سادات و نسل معصومین بودند.

طبیعی است که در برابر این حرکت نامیمون، تلاش بر بقای این شجره طیبه امری مبارک و پسندیده است ؛ به عنوان نمونه از اقدامات منصور عباسی در قتل سادات یاد می کنیم:

الف.ابن طقطقی می نویسد: «او مشایخ آنها را از قبیل عبد الله محض بن حسن بن حسن بن علىّ بن ابى طالب (ع) که شیخ طالبیّین در عصر خود بود، و فرزندان و برادران و پسران برادران وى را که جملگى از سادات حسنى بودند گرفته نزدیک خود زندانى کرد، تا آنکه همگى در زندان جان سپردند»(6)

ب. هموم می نویسد: «شخص دیگر از سادات حسنى که محمّد بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علىّ بن ابى طالب (ع) نامیده مى شد رویى زیبا داشت چندانکه به سبب حُسن و جمالش وى را «دیباج الأصفر»- دیباى زرد- مى خواندند، منصور وى را احضار کرد و بدو گفت: دیباج الأصفر تویى؟

وى گفت: مردم چنین مى گویند، منصور گفت: تو را نوعى بکشم که تاکنون کسى را نکشته ام، سپس فرمان داد او را زنده واداشته ستونى روى او بنا نهادند تا آنکه در میان آن جان سپرد»(7)

طبعا در فضایی این چنین که مدام از فرزندان پیامبر(ص) کشته و نابود می شوند، تداوم نسل پیامبر (ص) و ائمه اطهار در گروه این است .

که با ازدواج های متعدد و فرزندان زیاد این توطئه را از بین برد و جلوی نابودی کامل خاندان رسول خدا را گرفت و به هیچ وجه نمی توان آن را ناشی از شهوت ودانست بلکه باید آنرا حرکتی تاکتیکی و سیاسی دانست .

واقعه فخ و قیام حسین بن علی، شهید فخ هم که در زمان امامت امام کاظم علیه‌السلام و در خلافت #موسی_الهادی عباسی صورت گرفت باعث کشتار نزدیک به ۲۰۰ نفر از علویان بود.

لذا بنی العباس چنان ضربتی به خاندان پیغمبر و امیرالمومنین علیهم‌السلام وارد کرده بودند که خوف نابودی نسل آن ذوات مقدس میرفت. از این روست که امام کاظم علیه‌السلام تاکید بر فرزندآوری بیشتر داشت تا نسل پیغمبر باقی بماند.

ثمره ازدواج های متعدد امام کاظم در نشر فرهنگ تشیع توجه به آثار فراوان امام زادگان و از جمله فرزندان امام موسی کاظم (ع) مانند حضرت معصومه (س) در قم و شاه چراغ احمد بن موسی (ع) در شیراز و صدها فرزند بی واسطه یا با واسطه امام در ایران و دیگر کشورهای اسلامی و تاثیر زیاد حضور آنان در نشر فرهنگ تشیع در این مناطق ،خود بهترین گواه بر درستی این سیاست امام کاظم (ع) است.

نکاتی در مورد تعداد فرزندان امام کاظم علیه السلام الف:طبق قول مشهور آن حضرت دارای ۳۷ فرزند پسر و دختر بوده.(8) .شیخ مفید ـ رحمة‌الله‌علیه ـ در الارشاد، نام فرزندان آن حضرت را این‌گونه ذکر کرده است:

۱. علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام؛ ۲. ابراهیم؛ ۳. عباس؛ ۴. قاسم که مادرهای ایشان ام‌ولد(کنیز) بودند؛ ۵. اسماعیل؛ ۶. جعفر؛ ۷. هارون؛ ۸. حسن که مادرهای ایشان ام‌ولد بودند؛ ۹. احمد؛ ۱۰. محمد؛۱۱. حمزه که اینان نیز مادرشان ام‌ولد بود؛ ۱۲. عبدالله؛ ۱۳. سجاد؛ ۱۴. عبیدالله ۱۵. زید؛ ۱۶. حسن؛ ۱۷. فضل؛ ۱۸. حسین؛ ۱۹. سلیمان که اینان هر‌کدام یا هر چند تن از یک زن ام‌ولد بوده‌اند؛ ۲۰. فاطمه کبری؛ ۲۱. فاطمه صغری؛ ۲۲. رقیه؛ ۲۳. حلیمه؛ ۲۴. ام‌ابیها؛ ۲۵. رقیه صغری؛ ۲۶. ام‌جعفر؛ ۲۷. لبابه؛ ۲۸. زینب؛ ۲۹. خدیجه؛ ۳۰. علیه؛ ۳۱. آمنه؛ ۳۲. حسنه؛ ۳۳. بریهه؛ ۳۴. عایشه؛ ۳۵. ام‌سلمه؛ ۳۶. میمونه؛ ۳۷. ام‌کلثوم مادرهای اینان نیز ام‌ولد بوده‌اند.(9)

ب-در میان تمام فرزندان حضرت ابو الحسن (علیه السلام) فرزند بزرگوارش حضرت على بن موسى الرضا (علیه السلام) از همه بزرگوارتر و عالیقدرتر و داناتر و فاضلتر بوده است.

ج:احمد بن موسى (شاهچراغ) نیز مردى کریم و بزرگوار و پرهیزکار بود و حضرت موسى بن جعفر این فرزند بزرگوار را دوست می داشت و بر سایر فرزندان مقدم می داشت و بستان یسیر خود را به او بخشیده بود.(10)

د:همچنین در میان دختران امام، حضرت معصومه علیها السلام، از با فضیلت ترین بانوان خاندان اهل بیت علیهم السلام به شمار می رود.

عوامل مختلفی در مهاجرت فرزندان امام کاظم به ایران 1-علل مهاجرت گسترده فرزندان امام کاظم(ع) به ایران مهاجرت اجباری امام رضا(ع) به ایران بود؛

2- سیاستی که مأمون در قبال علویان در پیش گرفت و فضای سیاسی در ظاهر به سود و امنیت علویان پیش رفت؛

3- علاقه‌مندی ایرانیان به سادات و علویان زمینه‌ای دیگر بود که از دیرباز در ایران وجود داشت و سبب گسیل سادات و علویان به ایران بود؛ اساساً ورود علویان و سادات به ایران در چند دوره صورت گرفته است:

4. زمان حجاج بن یوسف ثقفی که برای فرار از ظلم او به ایران پناه آوردند.

5. زمان ولایتعهدی امام رضا(ع) که فرزندان امام کاظم(ع) بیشتر در این دوره به خاطر منزلت و منصب امام از سوی مأمون به ایران آمدند.

6. زمان خروج و قیام علویان علیه عباسیان و شکست آنها و پناه آوردن به شرق.

7. گروه چهارم جمعی انبوه از ساداتی هستند که چون علویان زیدی مذهب در طبرستان (مازندران و گیلان) سلسله حکومتی برای خود تشکیل دادند به ایشان پیوستند .

که اسفندیار در تاریخ طبرستان آورده که در این وقت (اواسط سال 253) به عدد اوراق اشجار سادات علویه و بنوهاشم از حجاز و اطراف شام و عراق به خدمت حسن بن زید رسیدند.

8-پس از ولایتعهدی امام رضا(ع) نیز اینگونه بود بسیاری از منسوبین و برادران حضرت به ایران مهاجرت کردند، به همین دلیل امامزاده‌های منسوب به امام کاظم(ع) در ایران به ویژه در شهرهای شمالی، خراسان و مرکز ایران مانند شهرری و... فراوان است،در قائم‌شهر مازندران بیش از 21 امامزاده و بابل 11 امامزاده وجود دارد،

9- همه این سادات از فرزندان بلاواسطه امام کاظم(ع) نیستند، بلکه بسیاری از نوادگان حضرت هستند، فرزندان فرزندان و نوه‌ها و نتیجه که ادامه نسل آنها تا امروز رسیده است، به ویژه اینکه داشتن چندین زن برای سادات و دیگر مردم دراین دوره یک فرهنگ معمول و رایج بود،

لذا بر فرض اینکه امام کاظم(ع) 15 فرزند داشته باشد و از این تعداد 10 نفر به ایران مهاجرت و هر یک لااقل 10 فرزند داشته باشد، در چندین سال آمار قابل توجهی برای آنان می‌توان برآورد کرد.

چرا بعضی از امام زاده ها منتسب به امام کاظم(ع) نیستند. 1- کتیبه‌ای که در روز فوت بر مزار این بزرگواران نوشته می‌شد به خط کوفی بود و زمان‌های بعد که آن را به خط ثلث یا نسخ بر می‌گرداندند دشواری‌های خط کوفی در اعراب و قرائت و گاه فرسوده شدن و ریختن برخی کلمات سبب تحریف و تصحیف می‌شد .

و چنانچه حسین به صورت حسن و نقی به صورت تقی و ... در می‌آمد و در بسیاری از موارد در ذکر پدران صاحب مرقد تا اتصال به معصوم از باب اختصار در نسب نام یک یا چند واسطه حذف شده است، به این ترتیب اکنون امامزاده‌های فراوانی می‌بینیم که فرزندان امام موسی کاظم(ع) معرفی شده‌اند حال آنکه حضرت را به این کثرت فرزند نبود.

2- اساساً در فرهنگ اسلامی نوه را هم فرزند محسوب می‌کنند، چنانکه فرزندان امام جواد تا امام زمان(عج) معروف به ابن الرضا هستند، در حالی که نواده امام رضا هستند نه فرزندان بلا واسطه، بنابراین در کل می‌توان گفت که اینان فرزندان با واسطه و بلاواسطه امام کاظم(ع) بوده‌اند.

در بین ائمه(ع) امام کاظم(ع) دارای فرزندان زیاد بوده است و حکمت این امر را نیز می‌توان این گونه فهمید که مسأله جمعیت مهم بوده است، امام(ع) زنان متعدد از کنیزان داشت و از همه آنها فرزند داشت.

3-این امامزادگان همگی فرزند بلافصل امام کاظم(ع) نیستند؛ بلکه چنان که در بالا ذکر شد، خیلی از ایشان نسلشان با چند واسطه به امام کاظم(ع) می‌رسد و البته امام کاظم علیه السلام 18 فرزند پسر داشتند.

و اولادشان از ائمه دیگر بیشتر بوده به همین دلیل سادات منسوب به آن حضرت از سایر امامان بیشتر است؛ انتساب آنان نیز به امام کاظم(ع) ایرادی ندارد؛ اینگونه انتساب از نظر عرف و شرع اشکالی ندارد.

انتساب ائمه به پیامبر(ص) با جمله «ابن رسول الله» انتساب ائمه پس از امام رضا(ع)، به امام رضا با کلمه «ابن الرضا» از این موارد است که در منابع تاریخی و حدیثی نیز به وفور وجود دارد.

نتیجه‌: حضرت موسی بن جعفر ـ علیه‌السلام ـ در دوران خلفای عباسی مدت چهار یا پنج سال در زندان به سر برده‌اند و بقیه این مدت را در شهر مدینه در کنار خانواده خویش بوده‌اند.

و با توجه به اینکه فرزندان آن حضرت هرچند نفر آنها از یک مادر متولد شده‌اند و همچنین با توجه به عمر شریف آن حضرت که ۵۵ سال بوده است، لذا استبعادی وجود ندارد که فرزندان آن حضرت زیاد باشد و این امر کاملاً عادی است.

فلسفه کثرت فرزندان ایشان روشن است:امامان ما همواره تحت فشار دستگاه حکومت، آزادی عمل چندانی برای تبلیغ دین و معارف حقه و الهی نداشتند.

تنها راه پیش روی آنان تولید و تربیت نسلی پاک بوده تا با تعلیم و تربیت آنان و فرستادنشان به مناطق مختلف، دین را از خطر انحراف نجات داده و آیین حقه الهی را در همه جا گسترش دهند.

با توجه به نکات فوق، روشن می شود شبهاتی که امروزه در فضاهای مجازی پیرامون امام کاظم علیه السلام می شود چقدر بی پایه می باشد.

پانویس

1. محمد جواد نجفی، ستارگان درخشان، جلد 9، تهران ، کتابفروشی اسلامیه، ص 58.
2. مجلسی، محمدباقر، جلاء العیون، قم، نشر سرور، ۱۳۸۲ ش، چاپ نهم، ص ۸۹۹.
3. زاهدی گلپایگانی، زندگانی چهارده معصوم، مشهد، کتاب‌فروشی جعفری، چاپ دوم، ۱۳۶۰، ص ۲۰۱.
4. مفید، ارشاد، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ ۲، ج ۲، ص ۲۴۴.
5. حیات الامام الکاظم – علیه السلام – به نقل از الفصول المهمه، ص 256
6. ابن طقطقی، الفخرى، ترجمه،ص۲۲۱
7. الفخرى،ترجمه،ص۲۲۲ ؛ براى آگهى بیشتر از ستم منصور دوانیقى نسبت به سادات علوى به ویژه سادات حسنى به بحث مفصل ابو الفرج اصفهانى در مقاتل الطالبیین، ص ۲۲۶- ۱۱۸ مراجعه فرمایید.
8. مفید، ارشاد، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ ۲، ج ۲، ص ۲۴۴.
9. مفید، ارشاد، ترجمه سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، چاپ ۲، ج ۲، ص ۲۴۴.
10. ترجمه الإرشاد ،ص:۵۸۸