تاریخ تشیع در ایران

هجرت امام رضا علیه السلام به ایران اگرچه ازروی اجبار و اکراه ازناحیه ی مامون بود اما منشا خیرات فراوان برای جامعه ایران شدکه ازجمله آن گسترش فرهنگ شیعی ونیز جنبش های شیعی است .این نوشتار در بیان نقش هجرت امام رضا علیه السلام درگسترش تشیع وجنبشهای شیعی درایران می باشد به جای مقدمه: امامان شیعه اگرچه به لحاظ سیاسی در وضعیتی قرار داشتند که اغلب آن بزرگواران دارای حکومت ظاهری نبودند اما حکومت معنوی آنان بر قلبهای مسلمانان انکارناپذیراست. شاهد بر این مدعا حساسیت همه خلفا وحکما نسبت به ائمه شیعه وتحت کنترل قراردادن و نهایتا به شهادت رساندن آنهاست حتی حکومت هایی که در اوج ضعف وانحطاط بودند هیچگاه از امامان شیعه ومکتب تشیع غافل نبودند زیرا می دانستند درصورتی که ائمه فرصت جلوه نمایی داشته باشندیقینا از نگاه مردم مقبولیت ومسئولیت آن حکام زیر سوال خواهدرفت

ازاین رو با انواع حیله وترفند امامان را محصور و فعالیت آنها را کنترل می کردند ظاهرحرکات و تصمیمات آنهاحکایت از اوج اضطراب آنها از حضور امام شیعه دارد چنان که گاه وبی گاه بی خبر به منزل امامی یورش می بردند و به گمانشان پول وسلاح جمع آوری می کردند تا قیام مسلحانه بر علیه آنها انجام دهندگاهی آنها را در مقابل دانشمندان قرار می دادندتابه زعم خوددرمناظرات علمی آنهاراشکست داده و وجهه ی آن بزرگواران را مخدوش کنند که مناظرات متعدد ائمه هدی بافرق ومذاهب گوناگون شاهد بر این مدعاست اما همه ی این مناظرات منجربه شکست می شد و دقیقا خلاف آنچه خلفا سعی در به دست آوردن آن داشتند تحقق می یافت و منزلت و جایگاه ائمه ترفیع و فزونی می یافت اما مامون اگرچه با سیاست خود امام را بالاجباربه طوس آورده بود اما این هجرت منشا خیری در گسترش جریان شیعی در ایران گردید.

مرور به صفحات تاریخ ایران پس از اسلام گویای این واقعیت غیرفابل انکاراست .هجرت امام رضا سبب شد تا سادات علوی وامام زادگان دردوره های متعددبه ایران مهاجرت کنندکه درکنار این مهاجرت ورود روح معنویت وشیعه گرایی را در ایران شاهد هستیم ضمن آنکه بقاع متبرکه ی آن بزرگواران درشهرهای مختلف ایران مراکز متعدد محبین آنها را شکل می داد و باعث تشکیل مراکز شیعی می شد از این رهگذر احیای برخی سنتهای الهی مانند وقف نیز از اثرات با برکت این مهاجرت ها بود. گرایش ملت ایران به تشیع علوی سبب می شد تا به پیروی ازآن سادات اجتماع واحدی شکل بگیرد و به دنبال آن جنبش های مردمی ضدحکومتی منعقد گردد از این رو می توان ریشه ی همه جنبشهای شیعی که پس از قرن سوم رخ داد را درعوامل زیر جستجوکرد. ۱- بدون لحاظ تعصب ملی وحس وطن گرایی بایدگفت ملت ایران ملتی دین گرا و دین مدار بودند و نیزگسترش سریع جریان شیعی درایران حاکی از زمینه های فراوان محبت به اهل بیت وشناخت آنان نسبت به مکتب ومذهب شیعه است. ۲- هجرت امام رضا به ایران سبب شد حکومت معنوی آن بزرگوار بر قلبهای ایرانیان به شیعه گرایی سرعت بخشد. ۳- پس از هجرت امام رضا به ایران مهاجرت امام زادگان و سادات علوی به این سرزمین شدت بیشتری به خود گرفت که در بخشهای پسین به عوامل این شدت ها نیز خواهیم پرداخت . ۴-وجود این بزرگواران وشناختی که مردم از حسن سیرت آنان پیداکردند و نیز بعدها وجود بقاع متبرکه آن سادات سبب تمرکزشیعی درشهرهای مختلف می شد وحضور بزرگان سادات وعلمای شیعی به این تمرکز و مراکزشیعی رنگ بیشتری می داد. ۵- پیروی از سادات و علویان سبب می شد تا پایگاه های شیعی شکل گرفته درشهرهایی که با مبنای اعتقادی حکام درتضاد بود به جنبش های شیعی بدل گردد که رهبری بسیاری از این جنبش ها باسادات علوی و یا برخی شیعیان پرنفوذ بود.

۶- اعتماد مردم به سادات و نیز غارت های عمال خلفاء و همگرایی عقیدتی و نگاه مردم و سادات به حکومت ها شرایط را برای تشکیل حکومت های علوی مهیا می ساخت ازاین رو قرن سوم به این سو تشکیل حکومت هایی مانند حکومت علویان درطبرستان ودیلمان و بعدها حکومت آل بویه دربیشترگستره ی ایران تا بغداد را شاهد هستیم دربخشهای پسین بیشتر به این مباحث پرداخته خواهد شد. اجمالی از ورود شیعیان به ایران و مراکز تجمع آنها آنچه از کتب معتبر تاریخی قابل برداشت است بیشتر مهاجرت ها ی علویون پس از قرن سوم می باشد یعنی بعد از ورود امام رضا علیه السلام به ایران که درابتدای قرن سوم اتفاق افتاد تا آن زمان تنها برخی از شهرها مانند قم که مهاجرت شان به سالهای قرن نخست هجری برمی گردد محل حضورشیعیان بود تاسیس شهرقم به روایتی به سال ۸۳(معجم البلدان۴/۳۹۷)ویاسال ۹۴ برمی گردد(تاریخ قم ص۲۴۰) در نقلی نیز مهاجرت به قم را به زمان قیام مختار یعنی سال ۶۷ می دانند که از قبیله ی بنی اسد به آن شهر مهاجرت کردند(تاریخ قم ص۳۷۴) در برخی نقل ها نیز از ورود دو قبیله مذحج و قیس قبل از ورود اشعریون به قم خبر داده شده است(تاریخ مذهبی قم ص۴۷۸) اما مهمترین قبیله ای که به قم آمدند و آنجا را مرکزیت شیعی مبدل ساختند قبیله معنی اشعری است که تعداد آنها بنابر نقل تاریخ قم به شش هزار نفر می رسید (تاریخ قم ص۲۴۰)

پس از این قم به عنوان تنها مرکز شیعی مشهور و مطرح شد.از قبیله ی اشعریون بزرگان حدیث و دانش علومی بیرون آمدند نجاشی در کتابش از ۳۹ نفر از اشعریون محدث و مولف نام می برد که ۱۶ نفر از آنها از اصحاب ائمه بودند (پیشگامان تشیع – تحقیق در رجال اشعریون –رضا فرشچیان به نقل از تاریخ تشیع در ایران از ابتدا تا طلوع دولت صفویه –رسول جعفریانان ص۱۸۴) گفتنی است که مشهور آن است که اولین شخص از این طایفه که شیعه شد موسی بن عبدالله بن سعد اشعری است که صحابی امام باقر و امام صادق علیه السلام می باشد(رجال طوسی ص۳۰۷-رجال برقی ص۳۰) گروه دوم مهاجرین شیعه به قم طالبیان هستند محمد بن حسن قمی از بزرگان اشعری می نویسد : دیگر از مفاخر اشعریان آنکه ایشان طالبیه را جای و مقام دادند چون به قم رسیدند وضیعتها ومال های بسیاری بدیشان بخشیدند بعد از آنکه خلفا ایشان را طلب کردندو از وجه تقیه آنها را به ظاهر نمی دیدند(تاریخ قم ص۲۷۹) ورود حضرت معصومه که در سال ۲۰۱ اتفاق افتاد و استقبال اشعریون از ورود ایشان نشان از حضور آنها در قم در قبل از قرن سوم هجری دارد اما ورود تشیع به قم ومحبت بلاد دیگر به اهل البیت سبب شد تا گرایشی شیعی ازقم به شهرهای همجوار مانند آبه (آوه)وکاشان وفراهان نیز برسد.(آثارالبلادص۲۸۹-الغیبه ص۳۲۱-نزهه القلوب ص۶۳-۶۲معجم البلدان تاریخ قم ص۷۴)

تشیع درقرن سوم ابن خلدون سرعت شیعه گرایی در ایران را مرهون هجرت امام رضا می داند(تاریخ ابن خلدون۴/۷) حتی مسیری که امام رضا ازآن به مرو آمدند باعث تجمع شیعی می شد اقامتگاهای امام به مسجد تبدیل می شد مانند مسجد امام رضا دراهواز(سفرنامه ابودلف ص۸۹)وقدمگاه شرق شهر دزفول (جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا۵۹-۵۸) بقعات دیگری در دزفول و شوشتر به نام شاخراسون و دوبقعه ی دیگردرشوشتر به نام امام ضامن درحوالی کنارستان و بقعه امام رضا درحوالی بلوک عقیقی(دیارشهریان بخش اول ۱/۳۲۰-۷۷۱-۷۷۵به نقل ازتاریخ تشیع ص۲۳) وجود دارد محلی به نام قدمگاه امام رضا درجنوب آباری کهنگ درحوالی شوشتروجود دارددرشهرارجان محلی به نام قدمگاه است که گفته می شود دراین جا امام رضا نمازخوانده است(مرات البلدان ۱/۳۶۸-زندگی امام رضا ص۲۴۳)مسجد قدمگاه ابرقو(بارگاه های یزد ار۳۵۸-۳۵۷)وبسیاری دیگری ازاین آثار همه گویای این واقعیت است که امام درمسیر خود نیز اثراتی باقی گذاردکه اوج محبت اهل ایران به آن امام عزیزدارد. پس ازآن بودکه مهاجرت سادات علوی به ایران آغازشدواما جنبشهای شیعی ازسوی شیعیان زیدی صورت می گرفت دلیلش هم در ایدوئولوژی آنهاست که تقیه را قبول ندارند وتنها قیام مسلحانه را می پذیرند.

اولین جنبش شیعی درایران را می توان جنبش یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن در دیلم نام بردکه اوپس ازفرار از کوفه که پس از شکست جنگ فخ به آن جاآمده بودبه سوی مشرق گریخت وباعده ای به سوی مناطق شمالی ایران آمدوآمدن یحیی تقریبا اولین مهاجرت ها سادات به این دیار بود پس از بیست وپنج سال از قیام یحیی امام رضا به ایران آمد و مهاجرت سادات سرعت بیشتری گرفت واز آنجا که مناطق شمالی درمسیر مشهد قرار داشت ونیز دراین دیار زمینه های حکومت شیعی توسط یحیی ایجادشده بود و نیزاحترام فوق العاده ی اهالی آنجا به سادات استقرار آنها را به آن سرزمین تسهیل می کرد از بزرگترین و ارزشمندترین مهاجرت ها پس از هجرت امام رضا علیه السلام آمدن حضرت معصومه خواهر بزرگوارایشان به قم است که به دلیل بیماری رحلت کردند و همان جا مدفون هستند(مقاتل الطالبین ص۳۰۲) دیگرازدلایل استقرارسادات درمناطق شمالی با خبر شدن آنان ازتصمیم سیاسی مامون است وآنها از ترس به کوههاوجنگلهای دیلمان و طبرستان که اصفهبدان درآنجا حکومت می کردند و از محبین اهل بیت بودند پناه بردند مردمان این سرزمین تنها مذهبی که پس از ورود اسلام پذیرفتند شیعه دوازده امامی بود از این رو به سادات ارادت خاصی داشتند(تاریخ رویان ص۸۴)البته ذکر این نکته لازم است شهرهای دیگرایران ازجمله اصفهان و دیگرشهرها که برخی از آن شهرها ساکنان سنی مذهب متعصب داشت

نیز پذیرای سادات بودند(البدایه والنهایه۱۱/۲۳۰ کامل ابن اثیر-ث ۸/۵۱۸) کتابی به نام منتقله الطالبین درحدود قرن پنجم نوشته شده است (الذریعه ۲۳/۴)که مولف این کتاب محل مهاجرت سادات را با تعدادآنها مشخص کرده است که البته اینان از اعلام ومشهورین ومولفین ازسادات هستند که طبعا اعوان وهمراهانی نیز با خود داشتندنقل این بخش از کتاب می تواند مدعای مارا درگسترش مهاجرت سادات پس از هجرت امام رضا وبه دنبال آن گسترش تشیع درایران را اثبات کند. آذربایجان۳نفر- ابهر۵نفر- اردبیل۲نفر- اهواز۳۵نفر- ارجان ۸نفر- اصفهان ۳۳نفر- بروجرد۴نفر- تستر۲نفر-جندی شاپور۲نفر- جیرفت۲نفر- گیلان۴نفر- جرجان۳۲نفر- خراسان ۱۵نفر- دیلم۶نفر- رامهرمز۳نفر-راوند۳نفر- ری ۶۶ نفر- رویان۲نفر- سابور۳نفر- سیرجان۲نفر- سجستان۳نفر- سمرقند۱۵نفر- شیراز۲۳ نفر- چالوس۱۴نفر- طبرستان۷۶نفر- طالقان ۲نفر- طبس۲نفر- طوس۶نفر- فارس۶نفر- فسا۵نفر-قزوین ۲۷نفر- قم ۲۳نفر- کازرون۲نفر- کرمان۷نفر- مرو۸نفر- نیشابور۲۱نفر-ورامین۳نفر-همدان ۱۱نفر ویزد۲نفر تعدادذکر شده همانطور که پیش تر اشاره شد همه ازاعلام وبزرگان ومولفان سادات هستندکه به ایران مهاجرت کردند اما این عده درقرن درقرن چهارم وپنجم افزایش چشمگیری داشتند. جنبشهای شیعی ۱-طاهریان اما جنبشهای شیعی در قرن سوم اگرطاهریان رایک جنبش شیعی بدانیم که برخی براین نظرند(کامل ابن اثیر ۷/۱۳۲)

این اولین حکومت شیعی نیمه مستقل درقرن سوم است که درسطح وسیع ازگستره ایران حکومت می کردندکه این حکومت ازسال ۲۰۵تا۲۵۹ادامه داشت اما درشیعه بودن این حکومت بعید به نظرمی رسدکه بتوان اظهار نظر قطعی داشت کسانی که موافق شیعی بودن آنان هستند مثل ابن اثیر شاید دلیلشان این باشدکه طاهر نام مامون راازخطبه انداخت ونام قاسم بن حسن علوی را جای آن نهاد(تاریخ ابن خلدون۴/۳۲)(۲-قیام محمدبن قاسم علوی- سال۲۱۹) دومین قیام ثبت شده درتاریخ خراسان قیام محمدبن قاسم علوی است که از نسل امام حسین علیه السلام می باشد وی درسال ۲۱۹درطالقان خراسان شورش کرد آنطورکه اصفهانی نقل کرده است اواز فرقه جارودیه می باشد(مقاتل الطالبین ص۳۸۴) درعمده الطالب نیز آمده است:هو احد ائمه الزیدیه (ص۳۰۶) وی به دعوت یکی از اهل خراسان به آن دیارآمد وخود نخست با او بیعت کرد پس حدود چهل هزارنفر با او بیعت کردند که نهایتا درجنگ با عبدالله بن طاهر والی شکست خورد(ابن اثیر ۶/۴۴۲) (تاریخ طبری ۷/۲۲۳)

آن طور که مسعودی می نویسد او تا قرن چهارم محبوبیت خودراحفظ کرده است عده ای از زیدیان ایران معتقد به مهدویت وی شدند.(مروج الذهب ۳/۴۶۵) دولت علوی درطبرستان پس از بی رحمی ها وغارتهای اتباع طاهریان آرام آرام منطقه طبرستان ودیلمان نا آرام شدودونفر به نامهای محمدوجعفرفرزندان رستم (این اسامی نشان می دهدکه پدرشان بعدا مسلمان شد واسامی اسلامی برای فرزندان خود انتخاب کردواسم خودش از اسامی ایران زردشتی است) رهبری این شورش رابرعهده داشتند آنها برای آنکه قیام خود را استوارکنندبه دنبال رهبری علوی به ری آمدندآنها ظاهرا به یکی از علویان طبرستان به نام محمدبن ابراهیم پیشنهاددادند اما او اظهار ناتوانی کردوآنان را به حسن بن زیدحسنی که بعدها به داعی اول مشهور شد راهنمایی کرد علویان به حسن سیرت و ورع وتقوی مشهوربودند ابن اسفندیار دراین باره می نویسد: به هروقت ساداتی را که به نواحی ایشان نشسته بودند می دیدند زهد وعلم و ورع ایشان رااعتقادمی کردندومی گفتند آنچه سیرت مسلمانی است با سادات است (تاریخ طبرستان ۱/۲۳۹به نقل ازتاریخ تشیع درایران ۳۰۱-۳۰۰) حسن بن زیدکه دریکی از مراکزشیعی یعنی ری که از حالت تسنن نصب به تشیع گرایش یافته بودندزندگی می کرد اودعوت آن دو راپذیرفت ابن اسفندیارمی نویسد:درجمله ی مردم با او بیعت کردند(تاریخ طبرستان ۱/۲۳۱)وآنچه از نقلها قابل برداشت است بسیاری از مردم آن دیارکه مسلمان نبودند به دست اومسلمان شدندوبا بیعت ثلیعت کردنداوبه شرق مازندران رفته وطاهریان راشکست داد.

التاجی می نویسد: آمل،ساری،گرگان وبخشی ازگیلان ودیلم جزو مناطقی بود که ۲۰سال تحت حکومت علویان بود(اخبارالائمه الزیدیه ص۳۱)دراین مدت گاهی صفاریان به آنجاحمله می کردنداما قیام زنگیان دربغداد که در سال ۲۵۵روی داد خلفا وحکامشان رابه خود مشغول وتامدتها از طبرستان صرف نظر کردند (تاریخ طبرستان–رویان و مازندران ص۲۹۱-۲۹۰)درخصوص زیدی بودن ویا امامی بودن اواختلاف فروان است ونمی توان به طور قطعی اعلام نظر کرد برخی آثار او ونیز سختگیری هایش در مقابل اهل سنت بیانگر امامی بودن اوست (ریاض العلما۱/۱۸۸)واز سختگیری هایش درمقابل برخی امامیه وشکایت آنان به محضر امام عسکری (علیه السلام)(تفسیرالامام عسگری ص۱)بیانگر امامی نبودن اوست به هر حال او از علویان است که اولین حکومت مستقل علوی را که هیچ گونه حکومت عباسی را به رسمیت نمی شناخت مطرح است ودلایل فوق الذکر نه امامی بودن اورا ثابت می کند ونه غیرامامی بودن وی را می رساند. درکنارقیام وی حسین بن احمد علوی درقزوین قیام کرد وطاهریان راشکست داد(الکامل ص ۱۶۵) برادر حسن بن زید یعنی حسین بن زید نیز لاریجان وقصران – مناطق شمالی تهران امروزی-رابه تسلط خود در آورد(تاریخ طبرستان ۱/۲۳۳-تاریخ رویان ص۹۰)اما در سال ۳۸۷ اسماعیل بن احمد سامانی سپاه ابن زید را شکست داده وداعی مجروح وبه همین زخم کشته شد.

جنبش فرقه اسماعیلیه: فرقه اسماعیلیه نیز با تطورات فراوان اعتقادی به مدت زیادی درایران حکومت کردند و قلعه الموت مقرحکومتی آنها بود آنان هردوره باتغییر ایدئولوژیکی همراه بودند وگرایشها ی عقیدتی فراوانی داشتند به طورکلی فرقه ی اسماعیلیه فرقه ناشناخته ومبهمی است شروعی قطعی برای قیام هایشان نمی توان درنظرگرفت اما ظاهرا دراواخرقرن دوم هجری با حسن صباح درقلعه ی الموت قدرت گرفتند(تاریخ الدعوه الاسماعیلیه ص۱۳۲-۱۳۱) حکومت علویان درقرن چهارم علویان پس ازشکست محمدبن زیدبه شدت تضعیف شدند اما آمدن حسن ابن علی بن حسن بن حسین بن علی معروف به الاطروش یاناصرکبیر که درخصصوص اومی گویند: شیخ الطالبیین وعالمهم وزاهدهم واشجعهم وشاعرهم(ابن اسفندیارص۲۵۲-۳۶۷)وشکست سامانیان درسال ۳۰۱باردیگردولت علوی رادرآمل برپا ساخت راجع به حسن سیرت وعدالت او غالب مورخین به نیکی یادکرده اند(تاریخ ابن خلدون ۳/۳۶۷-تاریخ طبرستان ص۳۰۳ –تاریخ ایران ازاسلام تا سلاجقه ص ۹۱،تاریخ ایران ص۲۰۷- احسن التقاسیم۱/۱۴۶)درموردمذهب اونیزاختلاف است که آیا زیدی است که قاضی نورالدین وبرخی دیگربراین باورند(مجالس المومنین۱/۹۶- غایه اختصارص۱۰۷)یا امامیه که افندی وشیخ بهایی براین نظرند(ریاض العلما ص۲۹۴-۳۷۶) دولت شیعی آل بویه ازدیگرجنبش های شیعی که صاحب قدرت وشوکت ودولت عظیمی شدند(ابن خلدون ۴/۴۲۰)

واز فارس تا بغدادرا درقلمرو خوداشتنددولت آل بویه است که آنقدر قدرت یافتند که خلیفه رابازیچه خود قراردادندآنها فرزندان بویه ماهیگیر هستندکه از سال ۳۲۲تا نیمه اول قرن پنجم حکومت کردند ودر سال ۳۳۴بغدادرافتح کردند (الکامل فی التاریخ ۸/۲۷۶)اما ظاهرا گرایش آنان از آنجایی که ازطبرستان برخاستند شیعه زیدی باشد اگر چه امامیه نیز درآن دیار زندگی می کرد(تاریخ تشیع درایران ص۳۷۵)ولی برخی مانندعبدالجلیل رازی آنان را امامیه می داند(نقض ص۴۲) مستوفی نیز آنان را رافضی می خواند(تاریخ گزیده ص ۴۳۶)اشپولرنیز برعقیده ی امامیه بودن آنهاست وآنان را به این مذهب وفادارمی داند(تاریخ اسلام درقرون نخستین اسلامی ۱/۳۲۹-تاریخ تشیع در ایران از آنجا تا طلوع دولت صفویه ص۳۷۵)اما به هر شکل هرحکومتی درگستره ی حکومتی خود عامل گسترش مذهبی است که خود از آن تبعیت می کند از این رو تشکیل حکومتها ی شیعی درسرعت گرایش شیعی درایران نقش موثری داشت که این جنبش ها چنانکه در صفحات پیشین اثبات شدبه دلیل مهاجرت سادات علوی درایران بود که عامل اصلی این مهاجرتها دلیل هجرت امام علی بن موسی الرضا می باشد. اما ازبعداز قرن پنجم کمتر شاهد شکل گیری جنبش ها وحکومتها هستیم که دلیل اصلی آن را قدرتهای مهاجم ومسلط برایران باید دانست که اجازه شکل گیری حکومتی توانمنداز مذهب تشیع را نمی دادنداما این گونه نبودکه جریان شیعه گرایی متوقف شود

بلکه متن جامعه ایران هرچه بیشتر به این مذهب گرایش می یافت واین روند تا قرن هشتم ادامه یافت تآن که جنبش وحکومت سربداران شکل گرفت. قرن هشتم وحکومت سربداران آنگونه که از مصادر تاریخی قابل برداشت است از قرن ششم تا دهم شیعه ی تصوفی در ایران گرایش بسیاری داشت واساسا سراسر ایران را گرفته بود اما درقرن هشتم در دوازده شعبان ۷۳۷از شهر باشتین گروهی شیعی قیام کردند وشهرسبزوار را از مغولان توانستند بستانند وآنجا را محل حکومت خود قراردهنداین دولت در شرق تا نیشابور وغرب تا دامغان وجرجان را تصرف کردند البته عبدالرزاق باشتینی این جنبش را ایجادکردوپس از آن مسعود با قتل وی جانشینش شد به موازات همین جنبش جنبشی دیگر در خراسان توسط شیخ خلیفه آغازشد که پس ازشیخ حسن جوری جانشین وی شد ظاهرا اوشیعی مذهب بود حافظ ابرو نقل می کندکه اونزد شیخ علاء الدوله سمنانی که سنی وصوفی معروفی بود رفت سمنانی ازاوپرسیدکه برچه مذهبی است واوگفت برمذهب اعلا هستم(نهضت سربداران خراسان ص۴۵)ولی سمنانی او را نپذیرفت عده ای رد سمنانی را دلیل برتشیع او میدانند به هرشکل حکومت سربداران راجنبش شیعی می شناسند چنانکه ابن بطوطه درباره ی آنها می نویسد:تمذهب جمیعهم بمذهب الروافض(الرحله ص۶۶)ظاهرا سکه هایی نیز از آنها به جای مانده که دال برتشیع امامی آنها دارد اماتحقیقات اسمیت برروی سکه ها نشان می دهد که بین سالهای ۷۵۹-۷۳۸به استثنای چهارسکه بقیه براسامی چهارخلیفه است واز۷۵۹به بعدعلی ولی الله ودوازده امامی است که نشان دهنده تغییر نگرش مذهبی آنها ازسنی به شیعی است (عروج وخروج سربداران ص۸۴-۸۳)آنچه مورخان ازمصادرتاریخی نتیجه می گیرند

مذهب رسمی شیعی درسربداران توسط خواجه علی موید صورت گرفته است و او با دعوت از شهید اول به ایران و تخریب قبر شیخیها و مخالفتش با دراویش گرایش تفقهی خود را نشان داد و سرانجام علی موید که او رو ای طولانی حکومت کرده بود از تیمور خان تقاضای کمک می کند وتیمور نیز به خراسان آمد و با قتل خواجه علی موید در سال ۷۸۸ بساط دولت سربداران برچیده شد اما از آن پس شیعه در بدنه مذهبی جامعه ایران گسترش بیشتری یافت تا قرن دهم که صفویه قیام کردند و دولت بزرگ و فراگیر شیعی را در سراسر ایران بسط داده و تثبیت کردند تحلیل و نتیجه مبتنی برآنچه از تاریخ نگاشتیم نکات زیر قابل برداشت است: ۱-تا قبل از هجرت امام رضا علیه السلام به ایران به جز شهر قم جای دیگری به عنوان مرکز شیعی ثبت و معرفی نشده است. ۲- تا قبل از قرن سوم بیشتر مهاجرت ها در قالب گروه ها و قبایل بوده و اساسا بنای جنبش ضد حکومتی وجود نداشته است . ۳-پس از هجرت امام رضا به ایران که در نیمه نخست قرن سوم اتفاق افتاد مهاجرت بزرگان سادات و شیعیان به این کشور آغاز می شود. ۴-با توجه به برخی گزارشات در هجرت سادات به ایران سه دوره را معرفی می کنند : الف:دوره حجاج بن یوسف ثقفی که به قرن اول بر می گردد که البته مستندات آن چندان یقین آور نیست. ب:در میانه ی قرن دوم هجری با ورود اشعریون و طالبیون به قم ج:پس از هجرت امام رضا علیه السلام به ایران که در قرن سوم اتفاق افتاد و هجرت گسترده سادات وشیعیان را به ایران در پی داشت . ۵-دولت های شیعی که پس از هجرت امام روی کار آمدند در گرایش درون مذهبی آنها که آیا شیعیان زیدی هستند یا امامی تردید جدی وجود دارد. ۶-دلیل شکل گیری جنبش ها را می توان در دو مورد جست جو کرد : الف:سادات و علویون فهمیدند که مامون با آوردن امام قصد فریب داشته و اساسا همه در معرض قتل قرار دارند از اینرو مکانهایی که از حیث امنیتی دارای ضریب بالاتری بود به محل استقرار اختصاص یافت مانند : دیلمان و طبرستان ب:با توجه به ظلم و استبداد حاکمان منصوب از ناحیه خلفا که عمدتا سنی بودند از یک سوء و مشهور بودن حسن سیرت سادات علوی و نیز هماهنگی اهداف مخالفت مردم و علویون از سوی دیگر سبب شد تا مردم به سادات اقبال کنند و همین اقبال و بیعت سبب شکل گیری دولت های شیعی میشد. ۷- وجود سادات وبقاع آنها سبب تمرکز شیعی در نقاط مختلف ایران که این بقاع و سادات وجود و حضور داشتند شده است. ۸-برخی از دولت ها اگرجه از شیعیان بوده اند اما به دلیل قدرت مخالف و مماشات سیاسی و مذهبی و عدم عصمت در حکومت دچار اضمحلال و اشتباه شدند.

۹-هجرت امام رضا علیه السلام سبب شد تا با فزونی چشم گیر جامعه ی شیعی مناطقی که به سنی گری مشهور بودند نیز گرایش شیعی بگیرند مانند:اصفهان-ری و قزوین ۱۰-خط مسیر حرکت امام رضا علیه السلام دارای اثرات و برکات فراوانی از جمله ایجاد مراکز دینی شیعی و تمرکز جریان های شیعی بود. ۱۱-گسترش تفکر شیعی از قرن چهارم تا نهم یا دهم بیشتر حالت اجتماعی داشت تا سیاسی و حکومتهای اهمه شیعی قدرتمند تا دولت صفویه به جز برخی جنبش های کوچک مانند سربداری و غیره را شاهد نیستیم . ۱۲-حکومت سربداری در سبزوار که قرن هشتم اتفاق افتاد سبب شد تا بار دیگر شیعه قدرت سیاسی خود را محک بزند . ۱۳-گسترش شیعه در بدنه ی جامعه دینی و تجربیات حکومتی در برخی از زمان ها و ظلم وستم حکومت های مغول –ایلخانان-ایلکانان-سلجوقیان-قزنویان وغیره سبب شد تا شیعه که آتشی زیر خاکستر بود به یکباره بپا خیزد و سرد مداری فرزندان و نوادگان شیخ صفحی الدین اردبیلی کل ایران در سیطره ی تشیع درآیند اگرچه این دوران گرایش جریان های شیعی تصوفی بود اما با همکاری برخی علما مانند محقق ثانی (کرکی)سبب شد تا از زمان شاه طهماسب اول از حالت تصوفی به تفقهی گرایش یابد.

۱۴- بعدها حکومت ها یی باگرایشهای شیعی به وجودآمدنداما به لحاظ عدم تقید وتعبد به شرع که برخی اساسا دین ستیز بودندمانند پهلوی ها نمی توان به آن ها حکومت شیعی اطلاق کرد. ۱۵- به برکت دوقطب بزرگ دینی یعنی مشهد و قم حکومت شیعی با کمال وترقی بیشتر واصلاحات اساسی وغیر قابل قیاس با حکومت های پیشین با تمرکز برتفکرولایت فقیه توسط ابرمرد تاریخ اسلام حضرت امام روح الله تشکیل شد که شوکت ومجد شیعیان را واساسا اسلام ناب را بازگرداند وبه آن جان بخشید همه ی این توفیقات قطعا در مسیرهمان خط امامت است که بی شک متاثراز حضوروحکومت معنوی امام علی بن موسی الرضا است. ((الحمد لله)) منابع ۱- قرآن کریم ۲- معجم البلدان ۳- تاریخ قم ۴- تاریخ مذهبی قم ۵- پیشگامان تشیع – تحقیقی در رجال اشعری ۶- رجال شیخ طوسی ۷- رجال برقی ۸- آثارالبلاد ۹- الغیبه- طوسی ۱۰- نزهه القلوب ۱۱- تاریخ ابن خلدون ۱۲- سفرنامه ابودلف ۱۳- جغرافیای تاریخ هجرت امام رضا علیه السلام ۱۴- دیار شهریاران ۱۵- مرات البلدان ۱۶- زندگانی امام رضا علیه السلام ۱۷- یادگارهای یزد ۱۸- قصران ۱۹- مقاتل الطالبین ۲۰- تاریخ رویان ۲۱- البدایه والنهایه ۲۲- کامل ابن اثیر ۲۳- الذریعه ۲۴- منتقله الطالبین ۲۵- عمده الطالب ۲۶- تاریخ طبری ۲۷- مروج الذهب ۲۸- تاریخ طبرستان ۲۹- اخبار الائمه الزیدیه ۳۰- تاریخ طبرستان،رویان و مازندران ۳۱- ریاض العلما ۳۲- تفسیر الامام عسکری علیه السلام ۳۳- تاریخ الدعوه الاسماعیلیه ۳۴- تاریخ ایران از اسلام تا سلجوقیه ۳۵- احسن التقاسیم ۳۶- مجالس المومنین ۳۷- غایه الاختصار ۳۸- نقض ۳۹- تاریخ گزیده حمد ا… مستوفی ۴۰- تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ۴۱- نهضت سربداران خراسان ۴۲- الرحله ۴۳- تاریخ تشیع ایران از آغاز تا طلوع دولت صفویه