محقق: سیده نرجس حسینی(دانشجوی ارشد تاریخ تشیع)

چکیده

دشمنان اسلام از دیرباز با طرح این مساله ، شبهات تعدد زوجات پیامبر اسلام رسول اکرم را مورد شدیدترین تهمت های ناروا قرار داده و افسانه ها ساخته اند. آنها با القا چنین شبهه ای خواستند حریم پاک ترین و زاهدترین و کاملترین انسانها را لکه دار سازند. در حال که خانه های محقر گلین و غالبا اجاره ای به هیج وجه با شیوه حرم سرایی که آنها ذکر کردند، سازگار نبود بنده در این جا بنا دارم فلسفه ازدواج های پیامبر اکرم را بیان کنم.

واژگان کلیدی : تعدد همسر- فلسفه ازدواجهای رسول اکرم امتیازات خاص پیغمبر اکرم ( ص)

مقدمه

قبل از بحث پیرامون تعدد زوجات پیامبر (ص) لازم است تعدد همسر در عصر جاهلی و در آغاز ظهور اسلام، مختصر بررسی شود.

در عصر جاهلیت، تعدد زوجات امری رایج بود عرب جاهلی به یک همسر بسنده نمی کرد، ازدواج های متعدد با انگیزه های مختلفی نظیر تامین معاش زن و یا پیوند با قبایل گوناگون صورت می گرفت. رئیس قبیله، معمولا از قبیله های مختلف زن می گرفت تا از طریق رابطه دامادی با آنان پیوند حمایتی برقرار کند . ازدیاد نسل و تولید فرزندان بیشتر نیز در شمار انگیزه های مهم تعدد زوجات بود. (عبدالعزيز سالم تاریخ عرب قبل از اسلام، ص۳۴۹) از سوی دیگر تعدد زوجات در جاهلیت حد و مرزی نداشت و مقید به رعایت بین زنان هم نبود قرآن كريم قانون تعدد زوجات جاهلی را محدود و مشروط کرد. پس از نزول آیه ۳ سوره مبارکه نسا رسول خدا (ص) به غیلان بن سلمه که ۱۰ همسر داشت و نوفل بن معاویه که ۵ همسر داشت امر فرمود که تنها ۴ همسر را نگه داشته و بقیه راطلاق دهند. (طوسی، خلاف ج ۴، ص۲۹۲ و شافعی ، کتاب الام ،ج۴، ص۲۷۹.)

علامه طباطبایی در مورد تعدد زوجات قبل از اسلام می نویسد انسانها از قدیم الایام و امت های قدیم چون مصر، هند، چین، فارس، روم ویونان ، تعدد زوجات را سنت خود کرده بودند و چه بسا بعد از گرفتن یک همسر و برای این که اوتنها نماند مصاحبانی در منزل می آوردند تا مونس همسرشان باشند. در بعضی امت ها تعداد همسران به عدد معینی منتهی نمی شد، مثلا یهودیان و اعراب گاه با ۱۰ یا ۲۰ زن ازدواج می کردند. تعدد زوجات بیشتر در قبایل و دهنشینان و کوچ نشینان رواج داشت زیرا مرد خانه نیاز شدیدی به نفرات و همکاری دیگران داشت و هم چنین زیاد شدن اولاد پسر برای دفاع از قبیله برای آنان اهمیت داشت؛ هم چنین تعدد زوجات وسيله ای برای ریاست و آقایی بر دیگران بود زیرا هنگامی که همسری می گرفتند جمعیتی را نیز خویشاوند و حامی خودمی ..کردند.

عامل اساسی دیگری که باعث تعدد زوجات بود فزونی همیشگی تعداد زنان نسبت به مردان به دلیل کشتار، شبیخون و قتل و غارت بود. اسلام قانون ازدواج با یک زن را تشریع و با بیشتر از یک همسر یعنی تا ۴ همسر را در صورت تمکن از رعایت عدالت در بین آنها تنفیذ نموده و تمام محذورهایی را که متوجه این تنفیذ می­شود با این بیان اصلاح کرده است (طباطبایی، المیزان، ج۴، ص۱۸۲) « لهن مثل الذي عليهن بالمعروف» (بقره آیه ۲۲۸) از سوی دیگر در آن زمان ، وضعیت اقتصادی اعراب جاهلی بسیار نامطلوب بود محرومیت موجود در منطقه و وجود جنگهای قبیله ای باعث می شد که برخی از آنان دختران را دست و پا گیر دانسته و علاقه چندانی به نگهداری آنها نداشته باشند. این یکی ازدلایل مهم پایین بودن سن ازدواج بود به گونه ای که دختران را خیلی زود وحتى قبل از رسیدن به سن بلوغ شوهر می دادند. در این ،محیط محدودیتی برای سن ازدواج مردان وجود نداشت و اختلاف سن بين زوجها امری متداول و عادی بودا از سوی دیگر ازدواج، مهم ترین عامل وحدت و پیوند قبایل به حساب آمده و این وحدت،درصورتی خود را بیشتر نمایان می ساخت که رئیس یک قبیله دختری از رئیس قبیله دیگر را به همسری می گرفت. ( ابن خلدون ،مقدمه ابن خلدون ، ج ۱، ص ۲۲۸ حسن ابراهیم حسن، تاریخ سیاسی اسلام، ج۱، صص ۱۵-۱۹ و جرجی زیدان تاریخ، تمدن اسلام ص۶۲)

امتیازات خاص پیغمبر اکرم (ص)

شخصیت پیغمبر اکرم از نگاه حقوقی آن دارای ویژگی های خاصی است یعنی پیغمبر اکرم نه از نگاه یک شخص حقيقى ومسلمان بلکه از نگاه یک پیامبر که وظائف سنگینی بردوش اقرار گرفته، دارای ویژگیها و امتیازات خاصی است که درمیان بزرگان به «خصائص النبى» معروف و مشهور است.

این ویژگیها تا ۵۲ مورد شمرده شده که بعضی از آنها در مسائل اقتصادی است (مانند انفال وخمس وپاره ای از مالکیت ها )بعضی از آنها در مسائل عبادی است ( مانند واجب بودن نماز شب بر رسول خدا) ، بعضی از آن ها در مسائل خانوادگی وزندگی خصوصی پیامبر است ( مانند ازدواجهای متعدد پیامبر).

بسیاری از این امتیازات و ویژگیها برای این بود که پیامبر اکرم در راه سنگین ،رسالت، متحمل سختی های بی حد وحصر نشوند و راه برای پیشرفت دین توحیدی هموار شود هم چنان که خداوند متعال در آیه ۵۰ سوره مبارکه احزاب بعد از مجاز شمردن اختیار کردن همسران متفاوت از سوی پیامبر می فرماید لكيلا «يكون علیک حرج » یعنی این امتیاز خاص به خاطر آن است که مشکلی (در انجام رسالت) برتو نبوده باشد، اتفاقا هر یک از ازدواج های پیامبر اکرم باعث شد تا بسیاری از قبائل سرسخت مکه ومدینه به طرف اسلام بیایند که اگر این ازدواج ها نبود شاید آنها هرگز به اسلام گرایش پیدا نمی کردند بلکه دشمنی های خاصی هم نسبت به رسول خدا اعمال میکردند تا مانع پیشرفت دین مبین اسلام شوند. (تفسیر بیان دکتر محمد علی انصاری ذیل، تفسیر آیه ۵۰ سوره مبارکه احزاب)

رسول خدا ۱۵ سال قبل از بعثت و در حالی که ۲۵ بهار از عمرش گذشته بود با خدیجه بنت خویلد که بانویی برخوردار از کمال ،جمال، وسرشار از مهر وصفا بودازدواج کرد.تاثیر محبت و وفای خدیجه برزندگی رسول خدا(ص) به اندازه ای بود که پیامبر (ص) محبت خدیجه رارزق وروزی خود نامید. (رک ابن حبان ،صحیح ابن

حبان ، ج ۱۵، ص ۴۶۵؛ نووی شرح صحیح مسلم ، ج ۱۵، ص ۱۹۹ و مقريزى ، امتناع الاسماع، ج۲، ص۲۲۶)

پس از رحلت خدیجه که در طول ۲۵ سال جوانی رسول خدا تنها همسر آن حضرت بود پیامبر با دومین همسرخود، سوده ازدواج کرد تا ۵ سال سوده نیز تنها شریک زندگی رسول خدا بود از سال دوم هجرت تا پایان سال دهم به تدریج زنان دیگری در کنار سوده به خانه رسول خدا آمده و به افتخار همسری برترین پیامبر الهی نائل شدند.

در طول تاریخ اسلام همیشه این پرسش پیش روی محققان بوده است که پیامبری که ۳۰ سال از ایام جوانی

خودرا با یک همسر سپری کرد با چه انگیزه ها و حکمت هایی ۸ سال دوران میان سالی خودرا که سرشار از مسئولیت و گرفتاری و در اوج مشکلات معیشتی بود.

اقدامات تعدد زوجات نمود؟

ابن هشام همسران حضرت را این گونه دسته بندی کرده است:

۱- قرشیات که ۶ نفر بودند، خدیجه، عایشه، حفصه، ام حبيبه، ام سلمه و سوده، که، جد مشترک همه آنها کعب بن ، لوی بود.

2- عربیات که ۶ نفر بودند، زینب بنت جحش، میمونه بنت حارث، زینب بنت خزيمه بن الحارث، جویریه بنت حارث یا حرث بن ابی ضرار مصطلقيه، اسما بنت نعمان کندیه، عمره بنت يزيد كلابيه.

3- غیر از عربیات که یک نفر بود صفيه بنت حيي بن اخطب از بنی نضیر رسول خدا (ص) هرگز ازدواج موقت نداشتند. با وجود این که جواز ازدواج موقت یکی از مترقی ترین قوانین اسلامی است و اجرای صحیح آن در کاهش زنا و سالم سازی جامعه تاثیر قابل توجهی دارد؛ اما از آن جا که در اسلام بنا بر دوام و بقای ازدواج است ازدواج موقت تنها برای کسانی توصیه شده است که با وجود نیاز به همسر نتواند از عهده مسئولیت های ازدواج دائمی برآیند؛ به همین دلیل امامان معصوم (ع) آن دسته از اصحاب را که همسر دائمی داشتند از ازدواج موقت نهی می کردند.

اهداف پیامبر از ازدواجهای متعدد

بعضی از ازدواجهای پیغمبر اکرم دارای اهداف مختلفی بود یعنی گاهی یک ازدواج هم هدف سیاسی داشت وهم هدف اجتماعی و تربیتی به عبارتی دیگر یک ازدواج هم باعث جذب قبیله ای از قبایل عرب به سوی اسلام وهم خانواده ای از بی سرپرستی در می آمد وهم معلمی برای تعلیم احکام الهی به وجود می آمد که در ذیل بیان می شود.

ازدواج با خدیجه

به دلیل آینده، ایمان و فدا کاری خدیجه بود. ازدواج با خدیجه جنبه سیاسی داشت در سیره ابن هشام آمده است: «خدیجه زنی دور اندیش خردمند و بزرگوار بود، همراه با آن چه که خدا برای او از کرامت اراده کرده بود، وقتی که میسره او را از کرامات رسول خدا (ص) باخبر کرد؛ به نزد حضرت رفت و گفت : من مشتاق شما هستم به خاطر خویشاوندیت با من و شرافتی که در بین قومت داری و اخلاق نیکو و راست گویی که در کلام داری سپس خودش به حضرت پیشنهاد ازدواج داد، در حالی که برترین زنان قریش از حيث نسب بود و بزرگ ترین جایگاه و بیشترین ثروت را دارا بود همه قومش خواهان او بودند اگر میتوانستند اورا به دست آورند. » (ابن هشام سیره ، ج۱، ص ۱۵۴ وابن اثیر، اسد الغابه ،ج۵،ص ۴۱۷)

ازدواج با سوده

به دلیل رفع پریشانی وسرپرستی او و نجات از افتادن در دامن قبیله کافر و رهایی از آزار خانواده مشرک بود.

سوده ۵ یا ۷ فرزند از شوهر مرحومش داشت و از پیامبر۴ سال بزرگتر بود، یعنی ۵۴ سال داشت و در مورد علت تاخیر در قبول پیشنهاد ازدواج گفت: « اى رسول خدا جز آن که شما برترین انسانها نزد من هستید ، چیزی دیگری مانع نشد من شما را گرامی تر از این میدانم که فرزندانم هر صبح و شام برسر شما فریاد بکشند وضجه بزنند حضرت فرمود: جز این نبود؟ گفت:نه قسم به رسول خدا (ص) حضرت فرمود: بهترین زنانی که سوار بر شتر شده اند زنان قریش هستند که نسبت به فرزند خود درکودکی مهربان ترین و نسبت به همسر خود بیشتر از همه اهل رعایت هستند.» احمد بن حنبل، مسند، ج۱ صص۳۱۹ ۳۱۸؛ طبرى المنتخب من ذيل المذيل ،ص۹۲؛ ابن كثير، البدایه و النهايه ، ج ۳، ص ۱۶۳ و هیثمی، مجمع الزوائد، ج ۴، ص ۲۷۰ )

ازدواج با عایشه

به دلیل تحکیم روابط با قبیله بزرگ تیم بود. عایشه سومین همسر رسول خدا (ص) دختر ابوبکر بود پیشنهاد ازدواج با عایشه از سوی خوله مطرح شد و عایشه در ماه شوال سال ۱۰ بعثت به عقد آن حضرت در آمد.( ابن هشام سیره ، ج ۸، ص ۵۸ ، ابن سعد، طبقات ، ج ۸، ص۵۸ و حلبی، السیره الحلبيه ، ج ۲، ص ۴۲) در مورد سن عایشه هنگام ازدواج اقوال مختلفی بازگو شده است عده ای بر آنند که او در آغاز زندگی زناشویی با پیامبر نه ساله یه سیزده و یا قولی گفته هفده ساله یا هجده ساله بوده است. در طول تاریخ در مورد این ازدواج سروصدای فراوانی به پا کردند و اتهامات ناروائی را به دامن پاک ترین افراد بشر نسبت دادند این اتهامات براساس روایاتی بود که در بعضی از منابع روائی پیرامون سن كم عایشه وجود داشت.

خاورشناس سوئیسی به نام "بودلی" صراحتا به رشد دختران در سرزمین حجاز اشاره کرده و می گوید برای دختران عرب بعد از بیست سالگی سن کهولت به شمار می آمد. ( نقل گفتار" بودلی از کتاب " مع الانبيا في القرآن نوشته عفيف عبد الفتاح طباره ترجمه، ونشر با عنوان "همراه با پیامبران در " قرآن توسط دفتر تبلیغات اسلامی قم)

ازدواج با حفصه

به دلیل وصلت با قبیله بزرگ عدی ورفع نگرانی عمر برای بی سرپرستی دخترش حفصه بود. رنج عمر از بیوه شدن دخترش ورد کردن درخواست عمر از سوی عثمان وابوبکر باعث شد که عمر باناراحتى واندوه شدیدی به سراغ پیامبر رفته و شکوه و شکایت خودرا به آن حضرت برساند. رسول رحمت و مهربانی پس از این که فرمود: حفصه با بهتر از آن دو ازدواج خواهد کرد. خود با حفصه ازدواج کرد .

ازدواج با ام سلمه

به منظور جبران زحمت های وی ورفع نگرانی و سرپرستی از یتیمان او بود. سن ام سلمه هنگام ازدواج با پیامبر بین ۲۷تا۳۳ سال بوده است و ۴ فرزند از شوهر سابقش داشت ونیز در برخی منابع آمده است که ام سلمه هنگام ازدواج با پیامبر ۶۰ سال داشته است و این درست نیست زیرا او ۴ فرزند کوچک داشته است. در بین همسران پیامبر (ص) ام سلمه آخرین نفر بود که وفات یافت اندکی پس از شهادت امام حسین (ع) ودرسن ۸۴ سالگی رحلت کرد .طبق وصیت خودش سعید بن زید براو نماز خواند و در بقیع به خاک سپرده شد.

ازدواج با ام حبیبه

به جهت رفع پریشانی ،سرپرستی او و جلوگیری از گرفتار شدنش در دامن خانواده شرک ونیز با هدف سیاسی کاستن از دشمنی آنان با مسلمانان بود. ام حبیبه دختر ابوسفیان .است و همسر سابقش عبیدالله بن جحش بودکه بر اثر افراط در مصرف شراب فوت کرد. اما ام حبیبه با وجود آن که همسرش تلاش کرد تا او را از اسلام برگرداند بر اسلام و هجرت خویش ثابت قدم ماند.

پس از آن که عده ام حبیبه تمام شد رسول خدا (ص) به نجاشی پیام داد که ام حبیبه را برای او تزویج کند از ابن عباس روایت شده که آیه عسى الله أن يجعل بينكم وبين الذين عاديتم منه "موده ) ممتحنه آیه ۷ " شاید خداوند میان شما و کسانی که نسبت به یکدیگر دشمنی می ورزیدند به زودی دوستی قرار دهد. زمانی نازل شد که پیامبر با ام حبیبه ازدواج کرد. بلا ذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۷۴)

ازدواج با جویریه

به دلیل تحکیم مبانی اسلام در قبیله بنی مصطلق آزادی اسیران جنگی به صورت داوطلبانه وتعليم این روش که میشود کنیز را آزاد کرد وسپس با وی ازدواج نمود در سال ششم هجری به پیامبر خبر دادند که حارث بن ابی ضرار پدر (جویریه) رئیس قبیله بنی مصطلق درصدد جمع آوری اسلحه و سرباز برای یورش به مدینه است پیامبر اکرم با یاران خودبه سوی آن قبیله برای جلوگیری از گزند آنها حرکت کرد و در کنار چاه مریسیع به جنگ با آنها پرداخت آنها با دادن ده نفر کشته و مقداری غنائم وجود اسیر عقب نشینی کردند درمیان اسیران بانویی به نام جویریه بهتر حارث وجود داشت که به عنوان کنیز سهمیه یکی از رزمندگان به نام ثابت بن قیس شد پیامبراکرم (ص) به جویریه قول مساعد داد که دادن جزیه وی را آزاد سازد و پس از آزادی با او ازدواج .کند او خوشحال شد و قبول کرد. مسلمانان وقتی دیدند جویریه همسر پیامبر شده به احترام او هركس سهمیه خوداز اسیران طایفه او را از نموده و در نتیجه صد نفراز دودمان بنی مصطلق آزاد شدند پدر جویریه نیز به اسلام گروید و به طفیل او و دخترش، طایفه بنی مصطلق مسلمان شدند. بنابراین این، ازدواج نیز برای مسلمین و دودمان بنی مصطلق پربرکت بود همین وصلت باعث گرایش جمعی به اسلام ورفع ورفع شورش گروهی به اسلام گردید. پس این ازدواج هم جنبه عاطفی وسیاسی داشت و هم جنبه نظامی و آتش بس وصلح.

ازدواج با ماریه

قبطیه به جهت رفع پریشانی وبر عهده گرفتن سرپرستی اش و هم چنین تعلیم این روش میتوان با کنیز را آزاد کرد و با وی ازدواج نمود. پیامبر اکرم در سال هفتم هجرت برای شاهان وروسای کشورها نامه نوشت و آنها را دعوت به اسلام نمود؛ یکی از این نامهها را برای مقوقس رئیس قبطیان نوشت که مسیحی بودو در اسکندریه مصر سكونت داشت اوبه نامه پیامبر احترام شایان کردولی برای حفظ سلطنتش اسلام را نپذیرفت و به جای آن هدایایی از جمله سه کنیز که یکی از آنها ماریه قبطیه بود به محضر پیامبر فرستاد، پیامبر هدایای او را پذیرفت پیامبر با ماریه که همراه برادرش مسلمان شده بود ازدواج کرد و با این ازدواج شخصیت اورابالا بردو جایگاهش از کنیزی به درجه همسری رسول خدا ارتقا یافت. بنابراین، ازدواج با ماریه که به عنوان کنیز شناخته شده بود موجب حفظ کرامت ماریه میشد که از دیار مصر به مدینه آمده بود و نیاز شدید به پناهگاه داشت.

ازدواج با میمونه

به منظور جبران زحمت های وی و رفع نگرانی و سرپرستی او بود. پس از صلح حدیبیه پیامبر اکرم برای ادای مناسک حج سه روز به مکه آمدو میمونه از طریق خواهرش عباس را واسطه قرار داد تا خود را به پیامبر اکرم ببخشد در این هنگام آیه نازل شد و امراه مومنه ان وهبت نفسها للنبى ان اراد النبى ان يستنكحها خالصه لك من دون المومنين" یعنی هرگاه زن با ایمانی خودرا به پیامبر ببخشد ومهری برای خود قائل نشود چنان چه پیامبر بخواهد می تواند با او ازدواج کند اما، چنین ازدواجی تنها برای تو ای (پیامبر) مجاز است نه سایر مؤمنان.

ازدواج با صفیه

به منظور نجات زن وصلت با بنی اسرائیل سرپرستی او و تعلیم این روش که می توان کنیز را آزاد کرد و با وی ازدواج نمود. صفیه دختر حی بن اخطب بزرگ یهودیان بنی نضیر بود. پدرش " ابن "اخطب درجنگ بنی نضیر وشوهرش در جنگ خیبر کشته شدند خود او در جنگ خیبر به اسارت درآمد رسول خدا او را آزاد کرد و سپس به او پیشنهاد ازدواج داد که با قبول صفیه ،حضرت اورا به ازدواج خوددرآورد تا به این وسیله هم او را از ذلت اسارت حفظ وهم داماد یهودیان شده باشد ویهود به این خاطر کند دست از توطئه و کینه توزی علیه او بردارد این ازدواج زمینه و بستری شد تا بسیاری از یهودیان مشتاقانه به اسلام روی آورند.

ازدواج بازینب بنت جحش

به دلیل طرد و باطل کردن حکمی از احکام نادرست جاهلی درباره زنان پسر خوانده بود. زینب دختر جحش دختر عمه پیامبر بود که قبل از ازدواج با پیامبر به دستور آن حضرت به ازدواج زید بن حارثه در آمد گفته شده آیه وماکان" لمومن ولا مومنه اذا خدا قضى الله ورسوله امرا ان يكون لهم الخيره من امرهم ومن يعص الله و رسوله فقد ضل ضلالا مبينا" ( احزاب آیه ۳۶) و هیچ مرد وزن مومنی رانرسد که چون و فرستاده اش به کاری فرمان دهند برای آنان در کارشان اختیاری نباشد و هر کس خدا و فرستاده اش را نافرمانی کند، قطعا دچار گمراهی آشکاری گردیده است. این آیه در مورد ازدواج زید و زینب نازل شده وزینب را به پیروی از فرمان حضرت رسول (ص) در مورد ازدواج بازید امر کرده است. طباطبایی تفسیر المیزان، ج۱۶، ص ۳۲۵) زینب دختر امیمه ، عمه، پیامبر و از قبیله قريش بدوزید بن حارثه بردهای بود که پیامبر او را آزاد کرده و پسر خوانده اش نمود زینب در کنار موقعیت مهم اجتماعی از زیبایی قابل توجهی برخوردار بود وخود را شایسته همسری برجسته میدانست نارضایتی زینب زمینه اختلاف زيد وزينب را ایجاد کرد و این اختلاف به دلیل برخی از ویژگیهای اخلاقی زینب روزبه روز بیشتر شد تا آن جا که زید تصمیم گرفت زینب را طلاق دهد؛ اما رسول خدا به زید میفرمود همسرت را طلاق نده و او را نگه دار سرانجام ناسازگاری زید و زینب عرصه را برهردوی آنان تنگ کرد وزید ادامه زندگی با زینب را صلاح ندانست وزینب را طلاق داد؛ اما از آن جا که خداوند اراده کرده بود تا یکی سنتهای رایج جاهلی را ملغی سازد؛ پس از اتمام عده زینب او را به ازدواج پیامبر درآورد. در قرآن به صراحت به علت ازدواج پیامبر با زینب اشاره شده است: " فلما قضى زيد منها وطرا زوجناكها لكى لا يكون المومنين حرج فى ازواج ادعيائهم اذا قضوا منهن وطرا" (احزاب آيه 37) زمانی که زید نیازش از او برطرف شد ) و طلاقش (داد ما او را به تو تزویج کردیم تا بر مؤمنین حرجی در امر ازدواج با همسر ( مطلقه) پسر خوانده هایشان نباشد با توجه به آیات نازله در مورد ازدواج رسول خدا(ص) با زینب میتوان ادعا کرد که ازدواج پیامبر با زینب بر اساس تصمیم و تمایل شخصی پیامبر نبوده است. طوسی تبیان ، ج ۸ ، صص ۳۴۵-۳۴۴)

نتیجه گیری

بابررسی تاریخ هر انسان منصفی به این نتیجه می رسد که ازدواجهای پیامبر اکرم(ص) از روی مصلحت سیاسی و اجتماعی و آموزشی بوده است و این ازدواج ها با این کیفیتی که بازگو شده نمی تواند برای شهوت رانی و امثال آن باشد. متاسفانه عده ای که کینه های ابوجهلی در دل خود نسبت به پیامبر اکرم داشته اند، نسبت­های ناروائی به آن حضرت دادند تا جائی که برای هر یک از این ازدواج ها داستانها و افسانه ها ساخته اند جالب این جاست که هر چه این کینه ها شعله ور تر شده و اهانت دشمنان نسبت به ساحت مقدس آن حضرت بیشتر می شود نور وجود آن حضرت جهان را روشن تر و محبت آن بزرگوار در قلب مردم بیشتر جای می­گیرد.

فهرست منابع

• قرآن کریم
• باقری ، خسرو نگاهی دوباره به تربیت اسلامی، تهران وزارت آموزش و پرورش و ، ۱۳۶۸ ش.
• الحسون ،محمد ومشكور ام علی اعلام النسا المومنات بى جا، انتشارات اسوه، ۱۴۱۱ق.
• زن در آئینه جمال وجلال، بی جا، نشر فرهنگی رجا، ۱۳۷۲ش. .
• سعید ایوب زوجات النبی، بی جا، دار الهادی، ۱۴۱۷ق. ۵
• .عابدینی احمد شیوه همسرداری پیامبر(ص) به گزارش قرآن و سنت چاپ سوم ،بی جا،هستی نما الهادی، ۱۳۸۳ش.
• نشریه ابولقاسم زاده مجید و کاظم زاده مهدی کنکاشی در علل تعدد همسران پیامبر (ص)، نشریه علمی تخصصی معرفت ،شماره۱۰۸ ، آذر ماه ۱۳۸۵.
• سرور زنان جهان ام المومنین حضرت خدیجه کبری ، اکرم السادات هاشمی نژاد.
• سبک زندگی رسول خدا با همسرانش، فرزانه حکیم زاده، قم جامعه الزهرا (س) ۱۳۹۳ .
• دلشاد تهرانی مصطفی سیره نبوی منطق عملی ویرایش سوم تهران دریا، ۱۳۸۵ش.

  11.      متولى الشعراوى محمد، زوجات النبي وآل البيت بيروت مكتبه العصريه ، ۱۳۹۰ق.