امام حسین (ع)

پژوهش حاضر به تحلیل استنادات مقالات شیعی و بررسی مداخل و مباحث شیعی در دجا و دما پرداخته است که از روش تحلیل استنادی بهره‌جویی شده  و ابزار گردآوری اطلاعات، نرم افزار دریچه (سامانه جامع اتوماسیون بنیاد دائرة المعارف اسلامی)، داده شماری و متن کاوی است. جامعه آماری متشکل از کلیه مدخل‌های شیعی در دو دانشنامه مورد بررسی می‌باشد.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد تعداد مداخل شیعی در دجاهشت برابر مدخل‌های شیعی در دما است. در مقالات شیعی دجا در کل502 مرتبه به منابع استناد شده (منابع شیعی 199 مرتبه و منابع سنّی 303 مرتبه)ولی در مقالات شیعی دما فقط به منابع اهل تسنّن (484 مرتبه) استناد شده است. مقالات شیعی دجا مستندتر از مقالات شیعی دما است.

بر اساس یافته‌های پژوهش در دو اثر مورد بررسی، اختلافات کمّی و کیفی زیادی در شیعه‌پژوهی وجود دارد به‌طوری‌که در دما کمیّت مدخل‌های شیعی، بسیار نازل، ولی در دجا نسبت به رفع این نقیصه اهتمام شده است. در تألیف مقالات شیعی دما به هیچ یک از منابع اهل تشیّع استناد دهی نشده و همه ارجاعات به منابع سنّی است در حالیکه در این خصوص در دجا تعدیل وجود دارد.

طرح مسأله

در سنّت عالمان برجسته شیعه، تألیف آثار مرجع (دایره المعارفی) رایج بوده و كتاب‌هایی مانند الکافی، من لایحضره الفقیه،الإستبصار و تهذیب الأحکام تألیف شده است. عالمان بزرگ شیعه همچون ابن ندیم، شیخ طوسی و آقا بزرگ طهرانیدر كتابشناسی‌های خود منابع شیعی را معرفی كرده‌اند. با وجود این، تألیف منابع مرجع اسلامی بهسبک جدید، توسط مستشرقان غربی به روش علمی - تاریخی رواج بیشتری یافت. آنها برخی حساسیّت‏‌ها و گرایش‏های مذهبی را نادیده گرفته و از این رو امامان شیعهp و منابع شیعی را کمتر معرفی کرده و  به طور نادر به آنها توجه و استناد نموده‌اند. به عنوان مثال در دجا با همه جامعیتی كه دارد نامی از حضرت زینبo برده نشده، ولی اكثر شخصیت‌های سنّی را مدخل كرده است كه این می‌تواند به عنوان تجاهلی آكادمیك در غرب مطرح باشد (دانشنامه جهان اسلام، 1391: 17؛ فخر روحانی، 1388: 46). همچنین در دایره المعارف موجز اسلام در ذیل مدخل «زینب بنت علیo» تنها به درج این عبارت كوتاه بسنده كرده است، "زینب بنت علی: دختر علی و فاطمه" (دایره المعارف موجز اسلام، 2001 ویرایش 2).

حسین نصر در خصوص این مقوله (مغفول ماندن مباحث و منابع شیعی)در مقدمه خویش بر کتاب شیعه در اسلام علامه طباطبایی، می‏نویسد: علیرغم دانش فراوان و حقایق بسیار گردآمده در تحقیقات غربی قرن گذشته پیرامون خاورشناسی و ادیان شرقی، هنوز رخنه‏های فراوانی درباره ادیان گوناگون و حتی در وقایع تاریخی‏ آنها وجود دارد و این مطلب در مورد اسلام و به ویژه شیعه که آنرا دومین گروه سیاسی جهان اسلام می‏دانند، بسیار نمایان است؛ تا جایی که آنرا بدعت در اسلام شمرده‏اند. تقریباً تمام منابع و استنادات آثار اسلامی غربی از منابع اهل تسنّن است و هرگاه از قرآن و حدیث و سیره نبوی و فقه و کلام سخن به میان می‌آید، اغلب مقصود همان نظر اهل سنّت است، حتی اگر تحریف شده و مغرضانه باشد. حتی در تحقیقات درباره شیعه به طور کلی باز سهم اساسی از آن اسماعیلیه است و شیعه دوازده امامی حتی به اندازه مکتب اسماعیلی مورد نظر قرار نگرفته است (طباطبایی، 1354: 1، 2).

وضعیت شیعه‌پژوهی در غرب

محققان غربی در معرفی روش تألیف خود معتقدند تاریخ همانند خطی است مستقیم که تمدن بشر در سیر تاریخی این خط شکل گرفته و هر تمدنی در این مسیر باشد، سزاوار شناختن است. فرهنگ و تمدن اسلامی نیز از آن رو که در مسیر این خط قرار گرفته است، حلقه‌ای از این زنجیره به شمار می‌رود و ضرورت دارد در مطالعات اسلامی به عنوان یکی از شاخه‌های شرق شناسی، زمینه‌ها و علل عینی پیدایش و تکوین اسلام، در برابر علل متافیزیکی، شناخته شود. کار شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی از نظر مستشرقان همانند حفاری در تاریخ و نوعی باستان شناسی فرهنگی است و با روشی توصیفی^[6] انجام می‌شود و نه لزوماً شناخت اعتقادها و باورهای مسلمانان آن گونه که خود توصیف می‌کنند (دایره المعارف دین، ذیل مطالعات اسلامی: 463؛ ایزوتسو، مقدمه معصومی همدانی، 1378: 7). اما اسلام در نظر مومنان یک هنجار و یک آرمان الهی است و در روش مطالعه هنجاری^[7] اسلام فرض بر این است که مطالعه و تحقیق مسلمان برای آن است که بر معرفت خود نسبت به حقیقت دین بیافزاید ولی در نظر اسلام شناسان غیر مسلمان، اسلام یک موضوع مطالعه یا نوعی نماد برای کانون تحقیقات دانشگاهی است. در نظر آنان حقایق ازلی اسلامی آن گونه که در جوامع مختلف مسلمان ظهور و بروز پیدا کرده و به تمدن و فرهنگ تبدیل شده موضوع بحث است و از این رو، اعمال و اعتقادات یک گروه از مسلمانان برتر از گروه دیگر نیست و همه این تمدن جهانی سزاوار شناختن است (دایره المعارف دین، 1987 ذیل مدخل مطالعات اسلامی: 459).

به رغم‏ مطالعات مختلفی که توسط غربیان درخصوص تشیع صورت گرفته است، هنوز تصویری روشن‏ از این مذهب که برمبنای ساختاری منسجم و واجد اطلاعات‏ تاریخی باشد، در اختیار نداریم؛ چرا كه، كیفیّت پژوهش‏های انجام شده درخصوص مذهب تشیع بدین شرح بوده‌اند: 1. پژوهش‏هایی كه بدون توجه‏ به شرایط زمانی و مکانی، تحول، عقاید واصطلاحات،  این مکتب را بررسی کرده‏اند. 2. پژوهش‏های تحلیلی‏ که مشخصاً به بُعد خاصی از تشیع پرداخته و لزوماً ناظر به کل‏ مکتب و تعیین دستور العمل، هدف و معنای واقعی آن نیستند. 3. پژوهش‏هایی‏ که فاقد عمق بوده و تشیع را به‏ صرف ابعاد فقهی، کلامی، سیاسی یا اجتماعی تقلیل داده‏اند.4. پژوهش‏هایی‏ که بیش از حّد فلسفی‏ هستند و تحقیقات تاریخی و انتقادی در ایده‏های فلسفی و بعضاً ذهنی، رنگ می‌‏بازند(رضایت، 1385: 5).

شاید بتوان یکی از علل کم‏ توجهی غرب نسبت به شیعه و منابع شیعی را نبود دولتی شیعی در ایران و سایر کشورها دانست، زیرا تنها از زمان آل‏ بویه و بعد در عصر ایلخانان مغول و بطور جدی‌تر از دوره صفویه است که شیعه در کشوری چون ایران، رسمیّت یافته و موجب توجه بیشتر غربیان می‌گردد. از دیگر علل کم توجهی اینکه غربی‌ها، اهل سنّت را اصل اسلام و شیعه را فرع دانسته‌اند زیرا اکنون اکثریت سنّی حدود 85 درصد جمعّیت مسلمانان و اقلیت شیعی حدود 15 درصد آنرا تشکیل می‌دهد. لذا توجه غربیان غالباً معطوف به اکثریت بوده و آن اکثریت نیز خود را نماینده اسلام دانسته ‏اند. دیگر اینکه از زمینه تاریخی روابط میان شرق و غرب به ویژه شرق اسلامی و غرب مسیحی نیز نباید غافل بود؛ غرب تاکنون دو بار بطور عمومی با اسلام (مسلمانان) تماس مستقیم داشته است، با اعراب در اندلس و با عثمانی‏ها در شرق اروپا و بخصوص بالکان که در هر دو مورد تماس با اسلام در شکل سنّی آن بوده است، چه در فتوحات اسلامی و چه در حملات و درگیری‏‌های غربی‌ها با مسلمین در طی جنگ‌های صلیبی یا برخورد با عثمانی ‏ها. اما رابطه غرب با شیعیان تنها محدود به روابط نسبتاً سرّی و با برخی حوزه‏‌های اسلامی در فلسطین و اندکی در شام بوده است (احمدوند، 1377: 158، 159). برآیند و نمود مطالب فوق را می‌توان در دما پیگیری و بررسی كرد به طوری كه التون دانیال^[8]در مقاله «دایره المعارف اسلام» ایرانیکا، توجه ناکافی دما به نژاد‌های سامی، اعراب و مذهب  شیعه را مطرح می‌کند. وی توجه دما به شیعه را پس از سال 1980 و در اثر وقوع انقلاب اسلامی ایران، آن هم در ضمیمه‌ها می‌داند. دما براساس سنّت علمی اسلام شناسان غربی به وجود آمده است و بیشتر ویراستاران و نویسندگان آن از خاورشناسان اروپایی بوده و مشارکت مسلمانان درآن بسیار اندک است؛ در این اثر از دانشمندان سنّتی شیعه (دست کم در فقه) نیز عملاً استفاده نشده است (دایره المعارف ایرانیکا^[9]، ذیل دایره المعارف اسلام، 1985: 434، 435).

در اینکه مآخذ شناخت شیعه به زبان‌های غربی اعم از کتب و مقالات اندک است بحثی نیستاما مسأله مهّم این است که خود شیعیان نیز در این باره مقصرند و تنها قصور از سوی غربی‌ها نمی‌باشد؛ وقتی بسیاری از منابع شیعی هنوز به صورت چاپ سنگی، نسخه خطی، بدون چاپ انتقادی و دور از دسترس محققان باقی مانده، طبعاً نوشته ‏ها و کتب محقّقانه هم در باب شیعه اندک خواهد بود. گاهی اوقات غربی‌ها مآخذ خویش را خودسرانه و بی‏ حجّت بر می‏گزینند و مثلاً کتابی ادبی را در تاریخ حدیث سند قرار می‌دهند و یا برخی از خاورشناسان شیعه پژوه و مأمور دولت‌های استعمارگر با تأکید بر مطالب عوامانه‏ای که مورد نقد خود خبرگان و دانشمندان شیعه است سعی در تحریف حقایق دارند. بنابراین، برخی از غربی‌ها که عمق شیعه را نمی‌‏شناسند، شیعه را یک فرقه سیاسی و حاشیه‏ای معرفی کرده و کوشیده‏اند تا این گروه عقلانی‏ و استدلال‏ گرا را تحقیرکنند.

با توجه به این زمینه، ضرورت یک سلسله تحقیقات اصیل درباره شیعه هر روز بیشتر احساس می‌شود. البته در قرن حاضر دایره المعارف‌هایی به صورت روشمند با موضوعیّت اسلام در حال تألیف هستند كه پژوهش حاضر ضمن معرفی دو نمونه از آنها،دجا و دما، با روش تحلیل استنادی به بررسی تطبیقی استنادات در مدخل‌های شیعی آن دو پرداخته است تا کمّ و کیف آنها را عیان سازد.

دایره المعارف اسلاملیدن

مهمترین دانشنامه اسلامی در غرب،دما است كه حدود یك قرن قدمت دارد و مهمترین امتیاز آن در این نکته است که بستری برای آشنایی و گفتگوی غیر خصمانه مذاهب اسلامی برای مسلمانان فراهم کرده است. در مواجهه اوّلیه با این اثر بعضی کشورهای اسلامی تصمیم به ترجمه آن گرفتند؛ ولی پس از اطلاع از نواقص آن،شروع  به تألیف مقالاتی با حفظ الگوهای دماو فرهنگ خود کردند. (حسین زاده، 1391:۵۰-۴۷).کمترمستند قابل توجهی درباره انگیزه‌های اولیه طراحان دما وجود دارد. در چاپ دوّم ویرایش اوّل این اثر، افزایش علاقه به دانستن در باب اسلام و فرهنگ اسلامی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دلیل نیاز به پدید آمدن اثری دایره المعارف گونه در باره اسلام، به عنوان انگیزه انتشار معرفی شده است(دانشنامه ایران و اسلام، مقدمه، 1353: 10،11). با مراجعه به علائم اختصاری نام مجلاتی که از مقاله‌های آنها در تدوین دمااستفاده شده، می‌توان حدس زد که در زمینه‌های مختلف مطالعات اسلامی قبلاً مقالاتی در طول این دو قرن چاپ شده بود و دست اندرکاران دمادر قرن بیستم با همکاری متخصصان هر رشته در صدد برآمدند تا حاصل مطالعات پیشین و به تعبیری بایگانی مرکزی خود را به شکل نظام مند ارایه دهند. تاریخ شروع انتشار پاره‌ای از این مجلات مانند مجله آسیایی^[10] و مجله انجمن خاورشناسی^[11] آلمان و مجله خاورمیانه^[12] به دهه‌های اوّل قرن نوزدهم باز می‌گردد.

دما را اوّلین کوشش در زمینه دایره المعارف نویسی برای فرهنگ و تمدن اسلامی است(طاهری عراقی و دیگران، 1369: 22). بنابر این سخنان و نیز بنابر فهرست طولانی همکاران و نویسندگان گوناگون این دایره المعارف، می‌توان آنرا محّل گردهم آمدن اسلام شناسان مشهور جهان، اعم از شرقی و غربی، مسیحی و یهودی و مسلمان دانست و این ناشی از تخصصی شدن و تأکید بر رهیافت پدیدارشناسانه و توصیفی تواند بود (اسعدی،1381: 164). مقدمهچاپنخستدمادلیلانتشارآن را توجهغربیانبهمطالعهوشناختاسلاموفرهنگاسلامیوتحولاتآنهادر طیقرنگذشتهواوایلقرنحاضر می‌داندوآنراثمرهتلاشیکتیماز كارشناسانبینالمللی می‌داند.این اثرازجمله مهمترین وبرجسته‌ترین تبلورهای رهیافت توصیفی- تاریخی به مطالعات اسلامی درغرب و نیز سمبل تخصصی شدن پژوهش‌های اسلامی غربیان است (دایره المعارف اسلام، 1938-1913، صفحات مقدماتی، بدون صفحه شمار).

ویرایش دومدمااگرچهازبسیاریجهاتبرچاپاوّلبرتریداردامانارسایی‌هاییهمدارد؛ازآنجملهمی‌توانبهعدمپرداختمتعادلبهموضوعاتمختلف،وكاستیدیگرآنراعدمتوّجهبهشیعهومسایلمربوطبهایراندانست(حائری،1360:48).طبیعیبودکهایناثرباتوجهبهوسعتگسترهآنحاویدیدگاه‌هایهمهگروه‌هایاسلامینباشدوبهگروهیبیشترتوجهکندوبهگروهیکمترونیزطبیعیبودکهدرانتخابمدخل‌هاونگارشمقاله‌هاباروشخودنتواندرضایتهمگانراجلبکند.علاوهبرانتقادهایمحتواییبهحقّیکهبربعضیمقاله‌هاواردبود،هرگروهمسلماناعتراضداشتچرافلانمدخلانتخابشدهاستوبهمانمدخلفراموش(دایرهالمعارفبزرگاسلامی،1366،ج1،مقدمه:8؛دایرهالمعارفتشیع،1374،ج1:16،مقدمه؛قرشی،1375:28،29).ازاینرو،بعضیکشورهایاسلامیدرمواجههاوّلیهباایناثرتصمیمبهترجمهآنگرفتندولیپسازاطلاعازنواقصکاردماتصمیمگرفتندبهتألیفمقالاتیباحفظالگوهایدما،دستبزنند.دراینسیر،اولینگروهمصریانبودند،سپسترک‌هاوبعدپاکستانی‌هاودرآخرایرانیان.

در ایران ابتدا تصمیم بر ترجمه صرف دمابود ولی با تشکیل هیئت علمی به سرپرستی احسان یارشاطر بنا بر تدوین دایره المعارفی ایرانی زیر عنوان دانشنامه ایران و اسلام حاوی منتخبی از ترجمه مقاله‌های ویرایش اوّل و دوّم دماو مقاله‌های تألیفی با تأکید بر معرفی فرهنگ ایران و مذهب تشیع شد (دانشنامهایرانواسلام،۱۳۵۳: 10، 11).

دانشنامه جهان اسلام

در حالی که کمتر از یک سال و نیم از دوره اوّل ریاست جمهوری مقام معظّم رهبری سپری شده بود، ایشان تصمیم خود را برای ایجاد یک دایره المعارف اسلامی در ایران به اطلاع عدّه‌ای از استادان دانشگاه رساندند و از جمعی در حدود 9 نفر، به عنوان هیئت امنا دعوت کردند تا دیداری با ایشان داشته باشند و مقصود را بیان کنند. ایشان در آن جلسه فرمودند: "من در سال‌های گذشته همیشه رنج می‌‏بردم از اینکه می‌دیدم علما و فضلای ما ناچارند هنگام استناد به یک منبع دایره المعارفی، همیشه یا به دایره المعارف نوشته شده غربیان یا به آنچه که مسیحیان لبنان نوشته ‏اند استناد کنند و آرزومند بودم که یک روزی دایره المعارفی با ابتکار خود ما در ایران، برای اسلام تألیف بشود" (حدّاد عادل، 1382: 12).  بنا به این تصمیم آیت الله سید علی خامنه‌ای، به قصد تدوین و نشر مجموعه‌ای از مقالات مختلف علوم و فنون اسلامی به صورت موضوعی یا الفبایی به زبان فارسی، که بعداً دجا نام گرفت، اقدام شد (بنیاد دایره المعارف اسلامی، اساسنامه، ماده 3).

مقالاتاین دانشنامه حوزهوسیعیازعلومومعارفاسلامیوموضوعاتمربوطبهتاریخزندگی مسلمانانجهانرادربر می‌گیرد. باتوجهبهتغییراوضاعاجتماعیوسیاسیطیدودههاخیردرجهانوبسیاری ازكشورهایاسلامیدانشنامهبهدووجهنظردارد: یكیاطلاعرسانیدربارهتاریخ، فرهنگوتمدنایرانودیگركشورهایاسلامیبهخوانندگانفارسیزبانودیگررساندن اطلاعاتمربوطبهحوزهتمدنایرانیومذهبتشیعبهخارجازمرزهایایرانتاخلاء اطلاعاتی موجود را تا حدّ امکان برطرف کند (حدّاد عادل، 1379-1378: 3).

حال در این مقاله با بررسی استنادات مقالات و مدخل‌های شیعی در دجا و دما بدنبال پاسخ دهی به سوالات زیر هستیم.

پرسش‌های پژوهش

۱. گستردگی و كمیّت مدخل‌های شیعی در دجا و دما چگونه است؟

۲. وضعیت استناد در مدخل‌های مشترك شیعی درموضوع«فقه و اعلام امامیه» در دجا و دمابه چه صورت است؟

۳. وضعیت استناد در مدخل‌های مشترك شیعی در موضوع«تفسیرو امامان شیعه» در دجا و دما به چه صورت است؟

۴. وضعیت استناد در مدخل‌های مشترك شیعی درموضوع«کلام شیعه» در دجا و دما به چه صورت است؟

۵. کدامیک از این دو اثر، در خصوص مقالات شیعی مشترک، مستندتر است؟

یافته‌ها

گستردگی و كمیّت مدخل‌های شیعی در دجا و دما

جدول1. فراوانی و گستردگی مدخل‌های مباحث شیعی دانشنامه جهان اسلام و دایره المعارف اسلام

در پاسخ به سوال اول شایان ذکر است، براساس جدول1، مباحث شیعی در سه گروه 1.  فقه و اعلام امامیه 2. تفسیر و امامان شیعه 3. کلام شیعه، طبقه‌بندی شده‌اند و تعداد مدخل‌های هر گروهبازیابی و در جدول ثبت شده‌اند. این جدول نشان می‌دهد كه تعداد (جمع) مدخل‌های شیعی در دجا (888 مدخل) هشت برابر دما (111 مدخل) است. پس می‌توان نتیجه گرفت در دما به مباحث شیعی به صورت محدود پرداخته شده و برای جبران این كاستی دجا براساس اهداف خود، به صورت مبسوط، مباحث شیعی را مدخل كرده و آنها مورد توجه قرار داده است. شایان ذکر است با بررسی یعمل آمده تمامی 111 مدخل شیعی موجود در دما در دل 888 مدخل شیعی دجا یافت شد لذا استنادات آنها در این 111 مقاله مشترک در سه گروه موضوعی (1. فقه و اعلام امامیه، 2. تفسیرو امامان شیعه و 3. کلام شیعه)طبقه‌بندی و در جداول 2،3 و 4 مورد بررسی قرار گرفته است.

وضعیت استناد در مدخل‌های مشترك شیعی در دجا و دما

جدول2. بسامد استناداتدرمدخل‌های مشتركفقه و اعلام امامیه

در پاسخ به سوالدوم پژوهش، جدول 2 نشاندهندهفراوانیمنابعمورداستناددرموضوعفقه و اعلام امامیهدر مدخل‌های مشترك دو منبع مورد بحث تا مرتبه 7 است.در دجابیشترینارجاعبهكتابلسانالعربابنمنظور با فراوانی 24وتفصیلوسائل الشیعهالیتحصیلمسائلالشریعهحرعاملیبافراوانی22بودهاست. پساز آنالمغنی ابنقدامهبافراوانی20والفقهالاسلامیوادلته اززحیلیبافراوانی17 بودهاست . سایرمنابعدرمرتبه‌های بعدیقراردارند. از مجموع 123 ارجاع 61 مورد به منابع سنّی و 60 مورد به منابع شیعی هستند.در دما، بیشترین ارجاع دراینموضوعبهكتابGeschichte der arabischen Literature ازبروكلمانبافراوانی22 است، لسانالعربابنمنظور و Mekkanische Sprichworter und Redensarten  اثر Snouck Hurgronje فراوانیدرحدّ20داشتندو سایر منابعدرمرتبه‌های بعدیقراردارند كه تمامی 102 ارجاع به منابع سنّی بوده است.

جدول3. بسامد استناداتدرمدخل‌های مشتركتفسیرو امامان شیعه

در پاسخ به سوالسوم پژوهش، جدول 3. نشاندهندهفراوانیمنابعمورداستفادهدرموضوعتفسیرو امامان شیعهدرمدخل‌های مشتركدو كتاب موردبررسی تا مرتبه 7است.طبق اینجدولدر دجادو منبع لسانالعرباز ابنمنظور و الصحاح:تاجاللغهوصحاحالعربیه ازاسماعیلبنحمادجوهریبافراوانی17پربسامدترینمنبعدراین موضوع می‌باشند.پسازآن كشفالظنونعناسامیالكتبوالفنون حاجیخلیفهبافراوانی16،سپس الكشافعنحقایقغوامض التنزیل زمخشری بافراوانی15ومجمعالبیانفیتفسیرالقرآن طبرسیبافراوانی13قراردارند. از مجموع 102 ارجاع 77 مورد از منابع سنّی و 25 مورد از منابع شیعی هستند.در دما، بیشترینمنبعیكهدراینموضوعاستفاده شدهاستكتابDie Richtungen der islamischen Koranauslegung از گلدزیهر بافراوانی22 است، لسانالعرب ابنمنظور با فراوانی 18 و الكشافعنحقایقغوامض التنزیل زمخشری با فراوانی14در رتبه‌های بعدی قراردارندو سایر منابعدرمرتبه‌های بعدی.تمامی 91 ارجاع موجود به منابع سنّی بوده است.

جدول4. بسامد استناداتدرمدخل‌های مشتركکلام شیعه

در پاسخ به سوالچهارم پژوهش، جدول 4. نشاندهندهفراوانیمنابعمورداستفادهدرموضوعكلامدرمدخل‌های مشتركدو كتاب موردبررسی تا مرتبه 7است.طبقجدولدر دجادو منبعمقالاتالاسلامیینواختلاف المصلینازاشعری بافراوانی 48والفرقبینالفرق ازبغدادیبافراوانی44پربسامدترینمنبعدراین موضوع می‌باشند.پسازآنبحارالانوارمجلسیبافراوانی41،سپسلسانالعرب ابن منظورواصولكافی كلینیبافراوانی3۸قراردارند. از مجموع 277 ارجاع، 165 مورد به منابع سنّی و 112 مورد به منابع شیعی هستند.در دما، بیشترینمنبعیكهدراینموضوعاستناد شدهاستكتاب مقالاتالاسلامیینواختلافالمصلین از علیبناسماعیلاشعریبافراوانی51 است،المللوالنحلمحمدبنعبدالكریمشهرستانی با فراوانی 42 و الفرقبینالفرق اثرعبدالقاهربنطاهربغدادی با فراوانی40 در رتبه‌های بعدی قراردارندو سایر منابعدرمرتبه‌های بعدی.تمامی 291 ارجاع موجود به منابع سنّی بوده است.

در پاسخ به سوالپنجم پژوهش، براساس اطلاعات بدست آمده از نمودار1 و جداول 2، 3 و4 كه هفت استناد پربسامد مدخل‌های شیعی در دو اثر مورد بررسی را در بر دارد، مشخص شد در دما همه ارجاعات(484 مورد) به منابع اهل تسنّن بوده است. در دجااز مجموع 502 مورد استنادات، به تعداد 303 ارجاع به منابع اهل تسنّن و به تعداد 199 ارجاع به منابع اهل تشیع بوده است. كهبراین اساس می‌توان نتیجه گرفت مقالات شیعی دجامستندتر و تقریباً به یك میزان، منابع شیعی و سنّی را مورد استناد قرار داده است.

پیشنهاد پژوهش

با توجه به نوپا بودن علم دانشنامه نگاری با موضوع اسلام به شیوه نوین و قلّت شیعه پژوهی، پیشنهاد می‌شود نماینده ایران هنگام شرکت در نشستهای کشورهای اسلامی مباحثی مانند دایره المعارف نویسی با موضوع اسلام را نیز به بحث بگذارند تا  توجه این ملل  به این مهم معطوف گردد.

نتیجه‌گیری

براساس جداول و نتایج حاصله، تفاوت معنا داریدر رویكرد به مذهب شیعه در خصوص كمیّت و گستردگی مدخل‌های شیعی در دو اثر مورد بررسی موجود می‌باشد به طوری که مدخل‌های شیعی در دجا (888 مدخل) هشت برابر دما (111 مدخل) است. پس می‌توان نتیجه گرفت در دما به مباحث شیعی به صورت محدود پرداخته شده و در دجا  به صورت مبسوط، مباحث شیعی را مدخل كرده و آنها مورد توجه قرار داده است. در خصوص بسامد استنادات به آثار شیعی و سنّی، در مقالات شیعی دما،به هیچ یک از آثار شیعی ارجاع داده نشده است ولی در دجا در این خصوص مساوات، تعادل و دقت علمی رعایت شده است.

علل کم توجهی به مباحث و منابع شیعی دردما مبتنی بر روش کلاسیک غربیان در مطالعات اسلامی است، بطوریکه در بعضی مقالات شیعی می‌توان نمونه‌هایی از روش و رویکرد مغرضانه را یافتكه این خود می‌تواند نشان ‏دهنده نقص و ضعف روش تحقیق آنها در این مقوله باشد. لذا براساس این پژوهش می‌توان اذعان كرد که در مقالات شیعیدما (به عنوان نمونه‌ای از مطالعات اسلامی غربیان) تقریباً تمام استنادات از آثار اهل سنّت است و غالباً حاوی مطالبی كم حجم، نادرست و مغرضانه درباره شیعه. از اینرو بعضی کشورهای اسلامی پس از اطلاع از نواقص کار دما تصمیم گرفتند به تألیف مقالاتی در قالب دانشنامه با حفظ الگوهای دما، دست بزنند. در این سیر، اولین گروه مصریان بودند، سپس ترک‌ها و بعد پاکستانی‌ها و در آخر ایرانیان.

در مجموع از علل کم توجهی به مباحث و منابع شیعی در دایره المعارف‌های غربی می‌توان به این موارد اذعان کرد: رصد کردن مباحث اسلامی با دوربین مستشرقان غربی، در اقلیّت قرار گرفتن شیعیانلذا توجه غربیان غالباً معطوف به اکثریت بوده، مغفول ماندن نسخ خطی و تراث شیعی و احیا نشدن آنها، انتشار اندک منابع شیعی به زبان‌های غربی اعم از کتب و مقالات، انگشت شمار بودن دولت‌هایی شیعی در جهان.

فهرست منابع

• ابن ندیم، محمد بن اسحق(1388). کتاب ال‍فهرست، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، لندن.
• احمدوند، عباس(1377). گذری بر مطالعات شیعی در غرب،مقالات و برریسها، 63.
• اسعدی، مرتضی (1373). تشیّع در جهان امروز، مندرج در مجموعه تشیّع، سیری در فرهنگ و تاریخ، دائره‏المعارف تشیّع، نشر سعید محبّی، تهران.
• اسعدی، مرتضی(1372). مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی زبان (رساله دكتری)، دانشگاه تهران.
• اسعدی، مرتضی(1375). دایره المعارف‌های اسلامی در زبان انگلیسی، کیهان فرهنگی، 127.
• اسعدی، مرتضی(1381). مطالعات اسلامی در غرب انگلیسی زبان از آغاز تا شورای دوم واتیکان (1965 م)، سازمان مطالعه و تدوین کتب انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، تهران.
• ایزوتسو، توشیهیکو(1378). مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن، مقدمه حسین معصومی همدانی، فرزان، تهران.
• آقاییسید علی؛ عباسی، مهرداد (1382).امامان شیعه در دایره المعارف اسلام،کتاب ماه دین، آذر و دی شماره 74 و 75.
• بنیاد دایره المعارف اسلامی،اساسنامه بنیاد دایره المعارف اسلامی، متن اصلاح شده، مورخ 1/9/1375 ش.
• حائری، عبدالهادی(1360). سخنی درباره دایرهالمعارف اسلام،نشر دانش، 2 (1).
• حدّاد عادل، غلامعلی (1378-1379). دانشنامه جهان اسلام: کتاب سال رده کلیات، گفتگو از فیروز اکبریان،کتاب ماه کلیات، 2 (27 و 28).
• حدّاد عادل، غلامعلی(1382). مقاله‌ها و گزارش ها: میزگرد نقد و بررسی دانشنامه جهان اسلام،کتاب‌های اسلامی، 13.
• حسین زاده، سیّد احمد (1391). مطالعه تطبیقی چالش‌های دایره المعارف نویسی در دانشنامه جهان اسلام و دایره المعارف اسلام لیدن (پایان نامه كارشناسی ارشد)، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.
• دانشنامه ایران و اسلام (1353). زیر نظر احسان یارشاطر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، .
• دانشنامه جهان اسلام (1391). زیر نظر غلامعلی حدّاد عادل، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ذیل مدخل دایره المعارف اسلام، تهران.
• رضایت، علی رضا (1385). فراتر از سنت، شیعه شناسی در حوزه سنت پژوهی،خردنامه همشهری، 5.
• شیوه نامه دانشنامه جهان اسلام (1372). تهیه و تنظیم احمد سمیعی گیلانی، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران.
• طاهری عراقی، احمد و دیگران (1369). دانشنامه جهان اسلام، جلد اول، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران.
• طباطبایی، محمد حسین (1354).شیعه در اسلام(مقدمه)، دارالغدیر، تهران.
• فخرروحانی، محمد رضا (1388). سیمای حضرت زینبo در آینه برخی منابع اسلامی، سفینه، 6 (22).
• قرشی، محمد حسین (1375). تاریخچه دایره المعارف نگاری در جهان،کیهان فرهنگی، 127.
• Encyclopaedia Iranica(1985). s.v. “Encyclopaedia of Islam”, by Elton L. Daniel, New York.
• Encyclopeadia of Islam (1913). Leiden: E. J. Brill.
• The encyclopaedia of Islam (1960).new Ed, Leiden: Brill.
• Encyclopedia of Religion (1987). MacMillan Publishing Company, New York.

نویسندگان:

زهرا اباذری^[1]

زهره میرحسینی^[2]

سیّد احمد حسین زاده^[3]

عرفان لطفی^[4]

رسول عباسی^[5]