آموزه های شیعه

موضوع علم کلام ذات ، صفات و افعال خداوند است ، بر این اساس ، افعال انسان اولاً وبالذات داخل در مباحث کلامى نخواهد بود ....موضوع علم کلام ذات ، صفات و افعال خداوند است ، بر این اساس ، افعال انسان اولاً وبالذات داخل در مباحث کلامى نخواهد بود ، افعالل انسان موضوع علومى مانند فقه و اخلاق است ، ولى ثانیاً وبالعرض و به مناسبت هایى در علم کلام از افعال عباد نیز بحث شده است:1. یکى از مسائلى که متکلمان به بررسى آن پرداخته اند این است که آیا اوّلین واجب بر مکلف معرفت خداوند است یا نظر و تفکر براى شناخت خداوند. گروهى دیدگاه اول را برگزیده و عده اى طرفدار دیدگاه دوم شده اند (ارشاد الطالبیین ، ص113). روشن است که هم شناخت خداوند و هم نظر و تفکر براى شناخت خداوند فعل مکلف (انسان) است نه فعل خداوند.

2. یکى از مواردى که درباره افعال انسان سخن گفته شده در ارتباط با راه خداشناسى است. توضیح آن که راه شناخت خداوند تفکر در افعال است و افعال دو گونه اند: افعالى که جنس و سنخ آنها مقدور انسان است و افعالى که جنس و سنخ آنها مقدور انسان نیست. آنچه مقدور انسان نیست عبارت است از: جواهر ، رنگ ها ، طعم ها ، بوها ، گرمى ، سردى ، ترس ، خشکى ، زندگى ، توانایى ، شهوت ، نفرت و فناء. با تفکر در همه افعال یاد شده ، غیر از فناء مى توان خدا را شناخت ، ولى از آن جا که راه شناخت فنا، سمع (وحى) است ، از طریق آن نمى توان خدا را شناخت.
و افعالى که جنس و سنخ آنها مقدور انسان است ده نوع است:پنج نوع آن افعال جوارحى و پنج نوع آن افعال قلبى است. افعال جوارحى عبارتند از اکوان (حرکت ، سکون ، اتصال و انفصال) اعتمادات ، تألیفات ، اصوات و آلام ، و افعال قلوب عبارتند از: اعتقاد ، اراده ، کراهت ، ظن و نظر کردن ، با هیچ یک از این افعال نمى توان خدا را شناخت ، زیرا این افعال هم مى تواند از ایشان صادر شود و هم از خداوند. بنابراین ، وجود آنها به صورت قطعى و انحصارى بر وجود خداوند دلالت نمى کند (شرح الاصول الخمسة ، ص51ـ 52).
3. مورد دیگرى که درباره افعال انسان بحث شده ، مسئله «خلق افعال» است ، در این مسئله بحث در این است که آیا افعال انسان را خداوند در او پدید مى آورد یا این که انسان خود پدید آورنده افعال خویش است؟ اهل حدیث و اشاعره به خلق افعال انسان از سوى خداوند در او اعتقاد دارند ، و معتزله معتقدند انسان خود فاعل افعال خود مى باشد (همان ، ص217ـ 218).
در این مبحث ، افعال انسان به دو گونه تقسیم شده است: مباشرى و تولیدى. فعل مباشرى آن است که در وجود خود فاعل تحقق مى یابد و بدون واسطه است. مانند فکر کردن ، و فعل تولیدى آن است که به واسط فعل دیگرى واقع مى شود ، خواه محل آن وجود خود فاعل باشد یا چیزى دیگر مانند اعتقاد که به واسطه فکر کردن حاصل مى شود ، و حرکت قلم که به واسطه حرکت دست رخ مى دهد (کشف المراد/430ـ 431).
4. در مبحث لطف نیز از افعال انسان سخن به میان آمده است ، زیرا فاعل لطف گاهى خداوند است مانند تشریع دین و تکالیف دینى ، و برانگیختن پیامبران ، و گاهى انسان است ، که دو صورت دارد: یکى این که فعل او لطف است در حق خودش مانند تفکر در آیات تکوینى براى شناخت خداوند ، یا تفکر در معجزه پیامبر براى شناخت پیامبر و دیگر این که فعل او لطف است در حق مکلفان دیگر مانند تبلیغ احکام دینى توسط پیامبر به مردم ، و امر به معروف و نهى از منکر از سوى برخى مکلفان نسبت به برخى دیگر (همان ،ص445).
5. در کتاب هاى کلامى درباره توبه واحکام آن و امر به معروف و نهى از منکر شرایط و احکام آن نیز بحث شده است ، روشن است که موضوع بحث در این دو مسئله نیز افعال عباد است (همان ،ص566 و 578 ; شرح الاصول الخمسة ، ص501 و 535 و شرح المقاصد ج5 ، ص162 و 171).
6.«اسماء و احکام» نام یکى از ابواب کتاب هاى کلامى است. متکلمان اسلامى در این باب درباره نام هاى دینى مانند مؤمن ، مسلم ، کافر ، فاسق و منافق، احکام دینى به ویژه احکام اخروى آنان بحث کرده اند. به مناسبت این بحث به تبیین حقیقت ایمان ، اسلام ، کفر ، فسق و نفاق پرداخته اند. بدیهى است ، ایمان،  اسلام و موارد دیگر همگى افعال عباد مى باشد. از باب مثال درباره ایمان چند دیدگاه مطرح شده است که بازگشت آن ها به این است که ایمان از افعال جوانحى (درونى) انسان است یا از افعال جوارحى (بدنى) و یا مرکب از آن دو مى باشد. (کشف المراد ، ص577 ; ارشاد الطالبین ، ص436ـ 442 و شرح المقاصد ، ج5 ، ص175ـ 210).
نگارش از: على ربانى گلپایگانى

منبع: دانشنامه کلام اسلامی زیر نظر آیت الله سبحانی

منابع
ارشاد الطالبین  ، الفاضل المقداد ، جمال الدین مقداد بن عبدالله ، مکتبة المرعشى ، قم ، ۱۴۰۵ق ; شرح اصول الخمسة  ، الهمدانى، القاضى عبدالجبار، دار احیاء التراث العربى، بیروت، ۱۴۲۲ق  ; شرح المقاصد  ، تفتازانى ، سعدالدین ، منشورات الشریف الرضى ، قم ، ۱۴۰۹ق ; کشف المراد  ، حلّى ، حسن بن یوسف ، مؤسسة النشر الاسلامى ، قم ، ۱۴۱۹ق.