آموزه های شیعه

واژه «شهادت» در معارف دینی، دارای سه معنا و کاربرد است:1. جان باختن در راه خدا؛
2. گواهی در احکام قضایی؛3. ناظر بودن بر اعمال انسان ها.شهادت به معنای سوم، موضوع این تحقیق است. 
مفهوم شهادت
درباره مفهوم شهادت گفته اند: «شهادت»، حاضر شدن با مشاهده و نگاه و از نزدیک دیدن است؛ یا با چشم یا با چشم دل و بصیرت. و به محضر، «مشهد» می گویند .

«شهداء» چند مصداق دارند، مانند: خدا، پیامبر ، فرشتگان ، دانشمندان ، کشته شده ها در راه خدا . نیز «شاهد» و «شهید» در قرآن مصادیق فراوانی دارد.

«شهادت» به معنای حضور، معاینه و دیدن است. گاهی نیز به معنای خبر قاطع، آشکار و روشن، گواهی دادن و اظهار خبر قاطع است.

«شهید» آن است که هیچ چیز از علمش غایب نیست. در قرآن، برای واژه شهید، کلمه «قتل» به کار رفته ولی در روایات کلمه «شهید» آمده است. شهید ثانی در شرح لمعه می گوید: علت این که او را شهید گفته اند این است که گواهی داده شده است برای او به بهشت و غفران .

 

قرآن و روایات گواه بودن پیامبر و أئمه ـ علیهم السّلام ـ

در قرآن، آیات فراوانی دلالت دارد که پیامبر و امامان شیعه ـ علیهم السّلام ـ در دنیا و آخرت، ناظر بر اعمال مردم اند و در آخرت، در محکمه عدل الهی شهادت می دهند؛ از جمله:

«وکذلک جعلناکم أمة وسطاً لتکونوا شهداء علی الناس و یکون الرسول علیکم شهیداً»

«ما شمارا گروهی خوب و معتدل قرار دادیم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر گواه بر شما است.»

«والذین آمنوا باللّه و رسله اولئک هم الصدیقون و الشهداء عند ربهم»

بنابر روایات متواتره منظور از گواهان بر امت ها، ائمه ـ علیهم السّلام ـ هستند. در روایت آمده است:

«عن برید العجلی قال سألت ابا عبد اللّه ـ علیه السّلام ـ عن قول اللّه : وکذلک جعلناکم أمة وسطاً لتکونوا شهداء علی الناس . قال: نحن الأمة الوسطی و نحن شهداء اللّه علی خلقه و حُجَجه فی ارضه . قلت: قول اللّه عز و جل ملَّة ابیکم ابراهیم . قال : ایانا عنی خاصّةً (هو سماکم المسلمین من قبل) فی الکتب التی مضت (و فی هذا ) القرآن لیکون الرسول علیکم شهیداً فرسول اللّه الشهید علینا بما بلغنا عن اللّه عزوجل و نحن الشهداء علی الناس فمن صدق صدقناه یوم القیامه و من کذب کذبناه یوم القیامة»

«برید می گوید: از امام صادق ـ علیه السلام ـ در باره تفسیر آیه پرسش کردم، آن حضرت فرمود : ما امت میانه و گواهان خدا بر مردم و حجت های خدا در زمین هستیم. برید گوید: درباره تفسیر «ملّة ابیکم ابراهیم...» پرسیدم، آن حضرت فرمود: ما مقصود هستیم و در کتابهای پیشین ما مسلمان نامیده شدیم و در این قرآن هم پیامبر گواه بر ما است آنچه را از طرف خدا به ما رسانده است و ما گواه بر مردم هستیم، پس کسی که خدا را قبول داشته و راستگو و موحد باشد در روز قیامت ما او را تصدیق می کنیم و به نفع او گواهی می دهیم و کسی که دروغگو باشد روز قیامت او را تکذیب می کنیم.»

نیز در روایت آمده است:

«عن سلیم بن قیس الهلالی عن أمیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ قال : ان اللّه تبارک و تعالی طهرنا و عصمنا و جعلنا شهداء علی خلقه و حجّته فی ارضه و جعلنا مع القرآن و جعل القرآن معنا لانفارقه و لا یفارقنا»

«خداوند سبحان ما را پاک، معصوم، گواهان بر مردم، حجت در زمین و با قرآن قرار داد و قرآن با ما است و هیچ کدام از یکدیگر جدا نمی شویم (اشاره به حدیث انی تارک فیکم الثقلین).

گواه بودن پیامبر و أئمه ـ علیهم السّلام ـ در کتاب های اهل سنت

در کتاب های اهل سنت، روایاتی در باره گواه بودن پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ وارد شده است.

مضمون آنها این است که امت های گذشته در روز قیامت، پیام رسانی پیامبران خود را تکذیب می کنند و خداوند از پیامبران می خواهد برای ابلاغ پیام شاهد بیاورند.

پیامبر اسلام شهادت می دهد که پیامبران پیشین در پیام رسانی کوتاهی نکرده اند.

ابن اعثم کوفی می نویسد: شبی امام حسین ـ علیه السّلام ـ نزد قبر جد بزرگوارش آمد و فرمود : سلام بر تو ای رسول خدا! من حسین پسر فاطمه هستم. من از ریشه تو و پسر دختر تو و نوه تو از ناحیه کسی هستم که تو او را جانشین خود بر امت قرار دادی. پس علیه امت خود شاهد باش که آنان مرا رها و تباه کردند و حفظ ننمودند. این شکوه من به تو است تا آن که تو را ملاقات کنم. در روایت آمده است:

«وروی الحاکم ابوالقاسم الحسکانی فی کتاب شواهد التنزیل باسناده عن سلیم بن قیس عن علی ـ علیه السّلام ـ : ان اللّه تعالی ایانا عنی بقوله: «لیکونوا شهداء علی الناس» فرسول اللّه شاهد علینا و نحن شهداء علی خلقه و حجته فی ارضه و نحن الذین قال اللّه : «و کذلک جعلنا کم امة وسطاً»

عن احمد بن عمر الحلال قال سألت اباالحسن ـ علیه السّلام ـ عن قول اللّه عزوجل: «أفمن کان علی بینة من ربه و یتلوه شاهد منه» فقال : أمیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ شاهد علی رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ و رسول اللّه علی بینة من ربه.»

«عن برید بن معاویة العجلی عن ابی جعفر ـ علیه السّلام ـ قال : الذی علی بینة من ربه، رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ و الذی تلاه من بعده الشاهد منه ، أمیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ ثم اوصیائه واحداً بعد واحدٍ.»

بیش از 20 نفر از علمای اهل سنت در کتاب های معتبر خود نقل کرده اند:

«اخرج ابن ابی حاتم و ابن مردویه و ابو نعیم فی المعرفة عن علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه قال : ما من رجل من قریش إلا نزل فیه طائفة من القرآن، فقال له رجلٌ! ما نزل فیک؟ قال: اما تقرأ سورة هود : «أفمن کان علی بینة من ربه و یتلوه شاهد منه». رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ علی بیّنة من ربه و أنا شاهد منه.»

«و اخرج ابن مردویه و ابن عساکر عن علی رضی اللّه عنه فی الآیة قال : رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ علی بیّنة من ربه و أنا شاهد منه.»

ثعلبی در تفسیر خود سه روایت، بغوی در معالم التنزیل یک روایت، طبری در تفسیر خود، گنجی در کفایة الطالب، ابن جوزی در تذکرة الخواص، قرطبی در تفسیرش، نیشابوری در تفسیرش، فخر رازی در تفسیرش، ابن حیان اندلسی در بحر المحیط هر کدام دو روایت، سیوطی در الدر المنثور چهار روایت، آلوسی متعصب متمایل به وهابیت سه روایت، ملا سلیمان قندوزی حنفی در ینابیع الموده یازده روایت، حافظ ابو نعیم از سه طریق و خوارزمی و ابن مغازلی شافعی و ابن مردویه بیست روایت و ابن ابی الحدید و ابن عساکر از 23 نفر روایت کرده اند که منظور از آیه، علی ـ علیه السلام ـ است.

 
تأثیر شهادت در زندگی انسان

اگر انسان باور داشته باشد رفتاری که انجام می دهد در دید دیگران است و برخی ناظر بر اعمال او هستند و در قیامت شهادت می دهند، تلاش می کند آلوده گناه نشود.

در زیارت جامعه کبیره ـ که از معتبرترین زیارات است ـ در باره پیامبر و أئمه چنین می گوییم :

«وارکانا لتوحیده و شهداء عَلی خلقه»

«شما ائمه رکن های توحید و گواهان بر آفریدگانش قرار داد.»

«وشهداء دار الفناء و شفعاء دار البقاء»؛

«شما شاهدان در دنیا و شفیع در جهان آخرت هستید.»

در نیایش برای امام زمان، از زبان حضرت رضا ـ علیه السّلام ـ آمده است:

«وشاهدک علی خلقک»؛ «خدایا، دفاع کن از امامی که گواه بر آفریدگان خود قرار دادی.»

در زیارت مطلقه حضرت علی ـ علیه السّلام ـ آمده است:

«وشاهداً علی أمته» و علی ـ علیه السّلام ـ گواه بر امت پیامبر ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ است.»

عرضه شدن اعمال انسان ها به پیامبر و امامان ـ علیهم السلام ـ

یکی از مباحث مرتبط با بحث شهادت پیامبر و أئمه ـ علیهم السّلام ـ بحث عرضه شدن اعمال انسان به پیامبر و امامان معصوم ـ علیه السّلام ـ است؛ زیرا گواهی دادن، مستلزم آگاهی به اعمال انسان ها است.

بنابر روایات متواتر پیامبر و امامان ـ علیهم السلام ـ اعمال انسان ها را در این جهان می بینند و در قیامت هم خدا آنان را از اعمال انسان ها آگاه می کند.

خداوند در قرآن می فرماید:

«وقل اعملوا فسیری اللّه عملکم و رسوله و المؤمنون و ستردون الی عالم الغیب و الشهادة و ینبئکم بما کنتم تعلمون»

«بگو [هر کاری می خواهید] بکنید که به زودی خدا و پیامبر او و مؤمنان در کردار شما خواهند نگریست و به زودی به سوی دانای نهان و آشکار باز گردانیده می شوید. پس شما را به آنچه انجام می دادید آگاه خواهد کرد.»

اگر انسان ها باور داشته باشند که همه رفتارهای آنان در محضر پیامبر و ائمه ـ علیهم السلام ـ انجام می شود، مراقب اعمال خود خواهند بود.

پیامبر و امامان ـ علیهم السلام ـ از طریق عادی پی به اعمال مردم می برند یا خداوند از راه وحی و الهام، اعمال امت را بر آنان عرضه می دارد؟ مفسران اهل سنت گفته: اند آیه اشاره به این مسئله عادی دارد که انسان هر عملی انجام دهد، خواه ناخواه ظاهر خواهد شد و علاوه بر خداوند ، پیامبر و مؤمنان از طریق عادی از آن آگاه می شوند.

به نظر شیعه، پیامبر و امامان ـ علیهم السلام ـ از طریق غیر عادی، از تمام اعمال انسان ها آگاه می شوند؛ زیرا:

1. آیه، اطلاق دارد و تمام اعمال را شامل می شود. بدیهی است که همه اعمال از راه عادی بر پیامبر و امامان ـ علیهم السلام ـ آشکار نخواهد شد. بیش تر اعمال خلاف، پنهانی انجام می شود. بنا بر این، آگاهی پیامبر ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ و امامان ـ علیهم السلام ـ از تمام اعمال مردم، از طریق غیر عادی و به تعلیم الهی است.

2. در پایان آیه آمده است: «فینبّئکم بما کنتم تعملون»؛ «خداوند شما را در قیامت به آن چه عمل کرده اید آگاه می سازد.» این جمله، شامل تمام اعمال، اعم از پنهان و آشکار، می شود. ظاهر تعبیر آیه این است که منظور از عمل در اول و آخر آیه یکی است. بنا بر این، منظور از عمل در آغاز آیه نیز، اعم از آشکار و پنهان، است و شکی نیست که آگاهی بر همه آنها از راه عادی ممکن نیست .

به تعبیر دیگر، پایان آیه از جزای همه اعمال سخن می گوید و آغاز آیه نیز درباره اطلاع خداوند و پیامبر و مؤمنان نسبت به همه اعمال است؛ یکی مرحله آگاهی است و دیگری مرحله جزا. موضوع در هر دو قسمت، یکی است .

روایاتی که درباره عرضه اعمال انسان ها بر پیامبر ـ صلی اللّه علیه واله ـ و امامان ـ علیهم السلام ـ وجود دارد، متواتر است. اینک شماری از آنها را ذکر می کنیم:

عن ابی بصیر عن ابی عبد اللّه ـ علیه السّلام ـ قال : تعرض الاعمال علی رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ اعمال العباد کل صباح ابرارها و فجارها فاحذروها و هو قول اللّه تعالی : «اعملوا فسیری اللّه عملکم و رسوله»، وسکت.

«تمام اعمال مردم، هر روز صبح به پیامبر عرضه می شود، اعمال نیکان و بدان. بنا بر این، مراقب باشید، و این مفهوم گفتار خداوند است که می فرماید : انجام دهید، بزودی خدا و رسول عمل شما را می بیننند . این را فرمود و ساکت شد.»

عن عبد اللّه بن ابان الزیات و کان مکیناً عند الرضا ـ علیه السّلام ـ قال قلت للرضا ـ علیه السّلام ـ : ادع اللّه لی و لأهل بیتی، فقال : اولستُ أفعل ؟ و اللّه ان اعمالکم لتعرض علی فی کل یوم و لیلة قال : فاستعظمت ذلک، فقال لی: اما تقرأ کتاب اللّه عزوجل : «وقل اعملوا فسیری اللّه عملکم ورسوله والمؤمنون»؟قال: هو واللّه علی بن ابی طالب ـ علیه السّلام ـ .

«عبد اللّه بن ابان که موقعیتی نزد امام رضا ـ علیه السّلام ـ داشت، می گوید: به امام رضا ـ علیه السلام ـ عرض کرد: برای من و خانواده ام دعا بفرما، آن حضرت فرمود: مگر من دعا نمی کنم؟! به خدا سوگند اعمال شما هر شب و روز بر من عرض می شود . عبداللّه بن ابان می گوید: باور این سخن بر من گران آمد. امام رضا ـ علیه السّلام ـ متوجه شد، به من فرمود : آیا قرآن نمی خوانید؟! سپس این آیه را تلاوت کرد: «قل اعملوا فسیری اللّه عملکم ورسوله والمؤمنون». بعد فرمود: به خدا سوگند، منظور از مؤمنان، علی بن ابی طالب است.»

امام باقر ـ علیه السّلام ـ فرمود :

«ان الاعمال تعرض علی نبیکم کل عشیة الخمیس فلیستح احدکم ان تعرض علی نبیه العمل القبیح.»

«تمامی اعمال شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه می شود. بنا بر این، باید از این که عمل زشتی از شما بر پیامبر ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ عرضه شود شرم کنید .»

بنابر برخی روایات، اعمال انسان ها بر پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ عرضه می گردد و بنابر برخی دیگر، اعمال انسان ها بر پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه واله ـ و امامان ـ علیهم السلام ـ عرضه می گردد.

روایات در زمینه زمان عرضه اعمال چند دسته اند:

1. عصر پنج شنبه؛

2. هر روز؛

3. هفته ای دوبار؛

4. آغاز ماه؛

5. هنگام دفن.

این روایات با هم ناسازگار نیستند، زیرا با هم قابل جمع هستند؛ به این صورت که اعمال همه انسان ها یا شماری از آنها در تمام زمان های یاد شده بر پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ و امامان ـ علیهم السلام ـ عرضه می شوند.

در کتاب های اهل سنت هم در این زمینه روایاتی وارد شده است، از جمله:

«اخرج ابن ابی حاتم و ابو الشیخ و ابن مردویه عن سلمة بن الاکوع قال : مر بجنازة فاثنی علیها فقال رسول اللّه ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ : وجبت ثم مر بجنازة اخری فاثنی علیها فقال وجبت، فسئل عن ذلک، فقال : ان الملائکة شهداء اللّه فی السماء و انتم شهداء اللّه فی الأرض فما شهدتم علیه من شی وجب و ذلک قول اللّه : وقل اعملوا فسیری اللّه عملکم و رسوله و المؤمنون.»

«رسول خدا ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ بر جنازه ای گذر کرد، پس مردم آن میت را ستودند. آن حضرت فرمود : این ستایش ثبت شد. دلیل آن را پرسیدند، آن حضرت فرمود : فرشتگان، گواهان خدا در آسمانند و شما گواهان خدا در زمین. پس هر چه را بر آن شهادت دهید ثبت می گردد و این است سخن خدا که فرمود : عمل کنید، خدا و رسول او و مؤمنان عمل شما را می بینند و بر آن گواه می شوند.»

«عن مجاهد فی قوله: و«قل اعملوا ...» قال:هذا وعید من اللّه عزوجل»: «مجاهد می گوید: این آیه هشدار به مسلمانان است.»
نتیجه

گواهی پیامبر و امامان ـ علیهم السّلام ـ و عرضه اعمال بندگان بر آنان، از معارف قرآنی و روایی است و نتایج و آثار مثبتی بر زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان بلکه انسان ها دارد و تأمین کننده سعادت بشر در دنیا و آخرت و سبب پالایش جامعه از گناه و سقوط است.

 

امام رضا ـ علیه السلام ـ فرمود:

«هر کس مرا با دوری سرا و مقبره ام زیارت کند، روز قیامت در سه جایگاه او را درمی یابم و از هولهای رستاخیز می رهانم. آن گاه که نامه های اعمال از چپ و راست به انسانها داده شود و به هنگام گذر از صراط و در برابر میزان.»

من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج2، ص35

 

«من مسموم و کشته و در غربت دفن خواهم شد و این مطلب را از طریق پدرم، به نقل از پدرش و اجدادش، از امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب از رسول خدا - صلی الله علیه و آله - می دانم. آگاه باشید هر کس مرا با غربت و دوری سرایم زیارت کند، من و پدرانم روز قیامت شفیعان او خواهیم بود و کسی که ما شفیع او باشیم، اگر چه به اندازه جن و انس گناه داشته باشد، گناهان او بخشیده خواهد شد.»

من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، ج2، ص263