چکیده
از جمله آیاتی که شأن نزول آن را ولایت حضرت علی (ع) دانستهاند، آیه 24 سوره صافات (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ) است. در این آیه بر بازجویی از مردم در روز قیامت و پاسخگویی در قبال برخی پرسشها تأکید شده است. پرسش پژوهش حاضر این است که دلالت آیه 24 سوره صافات بر ولایت امام علی (ع) چگونه است. این مقاله درصدد است با اتخاذ روش توصیفی ـ تحلیلی، نظریات مفسران و راویان فریقین که این آیه را درباره ولایت و وجوب محبت حضرت علی (ع) میدانند، بررسی و دلالت آیه بر ولایت حضرت را تحلیل کند. بررسیها نشان میدهند بر اساس شواهد قرآنی، تفسیری، روایات معصومان (ع)، صحابه و تابعین و نیز با توجه به سیاق آیه، دلالت آیه (وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ) بر ولایت امام علی (ع) در حوزه تعیین مصداق آیه است. این تفسیر از آیه از زبان برخی از معصومان (ع)، از جمله پیامبر اکرم (ص) و امام حسن عسکری (ع)، برخی از صحابه، از جمله ابنعباس، و برخی از تابعین، از جمله سعید بنجبیر، نقل شده و درصد قابل ملاحظهای از آرای تفسیری فریقین ذیل این آیه را به خود اختصاص داده است.
اصل مقاله
بر اساس روایات تفسیری فریقین، امام علی (ع) مصداق بسیاری از آیات قرآن کریم، از جمله آیه 24 سوره صافات، است. در بسیاری از آیات قرآن کریم، از جمله آیات 19 تا 25 سوره صافات، به سرنوشت مجرمان در روز قیامت اشاره شده است. در این آیات، ابتدا محشور شدن از قبرها پس از صیحهای عظیم و هدایت ایشان به سوی جهنم مطرح شده است. سپس در آیه 24 بر بازجویی از مردم در «یوم الحساب» تأکید شده است: ﴿وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ (صافات/24)؛ «آنان را نگه دارید که باید بازپرسى شوند». مفسران فریقین درباره آیه 24 صافات و در بیان متعلَّق سؤال در آیه کریمه، آرا و نظرات مختلفی بیان کردهاند. یکی از این آرا دیدگاه برخاسته از روایات تفسیری معصومان(ع)، صحابه، تابعین و نیز مفسران و محدثان شیعه و اهل سنت است. طبق این دیدگاه، آیه 24 سوره صافات با ولایت علی بنابیطالب (ع) ارتباط مییابد. این نوشتار دلالت آیه 24 سوره صافات بر ولایت امیرالمؤمنین(ع) را بررسی میکند.
بیان مسئله
به اعتقاد شیعه، امام علی (ع) ولی و جانشین منصوص و منصوب رسول خدا (ص) است. شیعیان دلایل بسیاری برای اثبات این موضوع مطرح کردهاند. از مهمترین این ادله، استناد به آیات قرآن کریم، از جمله آیه 24 سوره صافات، است. هدف از پژوهش حاضر پاسخگویی به این پرسشها است:
ـ آیه 24 سوره صافات چگونه بر ولایت حضرت علی بنابیطالب (ع) دلالت میکند؟
ـ بازتاب تفسیر آیه 24 سوره صافات در دلالت بر ولایت امیرالمؤمنین (ع) در منابع فریقین چگونه است؟
برای دستیابی به این هدف، ضمن نقل چگونگی ارتباط آیه 24 سوره صافات با ولایت امیرالمؤمنین (ع)، دلالت این آیه بر ولایت حضرت را بررسی میکنیم.
پیشینه پژوهش
آثار مستقلی درباره بررسی آیاتی که در شأن امام علی (ع) نازل شدهاند و به ولایت ایشان دلالت دارند، نگاشته شده است؛[i] اما درباره دلالت آیه 24 سوره صافات بر ولایت امام علی (ع) تاکنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. در مقالههایی بهصورت پراکنده و طی چند سطر محدود، ضمن اشاره به سایر آیات در حوزه ولایت، به دلالت این آیه بر ولایت امام علی (ع) اشاره شده؛[ii] اما تاکنون اثر مستقلی بهصورت کتاب، پایاننامه یا مقاله که اثبات ولایت امیرالمؤمنین (ع) را طبق آیه 24 سوره صافات بررسی کرده باشد، جز مقالهای با عنوان «وقفوهم إنّهم مسئولون» نوشته احمد حسنین القفل، مشاهده نشد. در این مقاله اشارهای بسیار اجمالی به ارتباط آیه 24 سوره صافات با ولایت امام علی (ع) شده است.
مقاله حاضر درصدد است با تمرکز بر یک آیه خاص (آیه 24 سوره صافات) دلالت آن بر ولایت امام علی (ع) را بررسی کند تا کوششی برای اثبات امامت و ولایت بلافصل امام علی(ع) باشد.
ضرورت و اهمیت پژوهش
از جمله ادله اثبات ولایت امام علی (ع)، آیات قرآن کریم است. هرچند آیات قرآن بهطور مستقیم و صریح به این موضوع اشاره ندارند، با رجوع به تفاسیر و روایات معتبر شیعه و اهل سنت میتوان آن را اثبات کرد. یکی از آیات قرآن کریم که مفسران و محدثان آن را دال بر ولایت امام علی (ع) میدانند، آیه 24 سوره صافات است. از آنجا که درباره دلالت این آیه بر ولایت امام علی (ع) کمتر تأمل شده است، پژوهشی مستقل در این زمینه ضروری مینماید.
آرای مفسران فریقین درباره دلالت آیه 24 صافات بر ولایت امام علی (ع)
در بسیاری از کتابهای تفسیری، ذیل آیه 24 صافات، در کنار آرایی که درباره مصداق سؤال روز قیامت مطرح شدهاند، پرسش از ولایت حضرت علی (ع) یکی از مهمترین نظریههای تفسیری معرفی و بر آن تأکید شده است. بیشتر آرای مفسران درباره مصداق آیه 24 صافات و دلالت آن بر ولایت امیرالمؤمنین (ع) برخاسته از روایات تفسیری نقلشده از معصومان (ع)، صحابه، تابعین و برخی محدثان متقدم است. فرات کوفی در تفسیرش، ذیل آیه 24 سوره صافات، سه روایت از ابنعباس نقل میکند که هر سه مضمونی مشترک دارند و آیه را دال بر وجوب پذیرش ولایت حضرت میدانند (فرات کوفی، 1410: 355). فرات ذیل آیه، دو روایت را بهصورت معنعن از ابنعباس نقل کرده است. در تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، پرسش و بازخواست در برابر ارکان دین، یعنی توحید، نبوت و ولایت علی بنابیطالب (ع) و ائمه پس از ایشان (ع) عنوان شده است (حسن بنعلی (ع)، 1409: 405). علی بنابراهیم قمی در تفسیر روایی خود، مقصود از مورد سؤال واقع شدن در آیه 24 سوره صافات را پرسش از ولایت علی بنابیطالب(ع) عنوان میکند و پذیرش ولایت حضرت را عامل رستگاری میخواند (قمی، 1363: 2/222). در تفسیرهای صافی (فیض کاشانی، 1415: 4/266)، نور الثقلین (عروسی حویزی، 1415: 4/401) و البرهان (بحرانی، 1415: 4/595) نیز این روایت از تفسیر قمی نقل شده است. سند دو روایت تفسیری از فرات کوفی در این زمینه بهصورت «معنعن» است که در نهایت به ابنعباس منتهی میشود. یک روایت نیز از شعبی و ابنعباس نقل شده است (همان). طبرسی در تفسیر مجمع البیان، از سعید بنجبیر از ابنعباس در حدیثی مرفوع از حاکم حسکانی به اسنادش، ذیل آیه 24 صافات روایت میکند که از مردم در روز قیامت درباره ولایت علی (ع) پرسیده میشود (طبرسی، 1372: 8/188). گفتنی است که طبرسی این معنا از آیه را در کنار مصادیق دیگر، از جمله پرسش از توحید و دلایل بدعتگذاری در جامعه اسلامی، مطرح کرده است. عاملی در تفسیر خود این معنا را از مجمع البیان نقل کرده است (عاملی، 1360: 7/285).
در تفسیر روض الجنان، ذیل آیه کریمه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾، به روایتی از پیامبر (ص) اشاره شده است که فرمودند: «فردای قیامت رها نکنند هیچکس را که قدم از قدم بردارد تا از او از پنج چیز بپرسند: عن شبابه فیما أبلاه، و عن عمره فیما أفناه، و عن ماله من أین اکتسبه و أین وضعه، و ماذا عمل فیما علم. و فى خبر آخر: و عن ولایتنا اهل البیت» (ابوالفتوح رازی، 1408: 16/184). در این روایت، آیه به ولایت «اهلالبیت» تعمیم یافته است که ولایت علی (ع) را نیز شامل میشود. همچنین پرسش از ولایت و چگونگی برخورد با حق ولایت و محبت ایشان، در کنار موضوعاتی مانند چگونگی گذراندن عمر و چگونگی کسب و استفاده مال قرار گرفته است. تفسیر جوامع الجامع تأویل ﴿إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ به ملزم بودن در قبال پاسخ به پذیرش ولایت حضرت علی(ع) را به سعید بنجبیر و ابوسعید خدری نسبت داده است (طبرسی، 1375: 5/281). در تفسیر عزّ بنعبدالسلام، یکی از مصادیق «مَسْئولُونَ» در آیه شریفه، ولایت علی بنابیطالب (ع) عنوان شده است (ابنعبدالسلام، 1429: 2/134). وی این مصداق از آیه را در کنار مصادیقی چون پرسش از توحید آورده است. نویسنده تفسیر جلاء الأذهان نیز در تطبیق آیه بر ولایت علی (ع)، به روایتی از سعید بنجبیر استناد کرده که بر اساس آن، سؤال این است که «آیا سؤالشونده تولّای علی (ع) را دارد؟» (جرجانی، 1378: 8/106). طبق این دیدگاه، ولایت حضرت با وجوب محبت ایشان ارتباط مستقیم یافته است.
استرآبادی در تأویل الآیات الظاهرة، پس از نقل روایتی از ابنعباس در تفسیر این آیه به ولایت امام علی (ع)، این تأویل از آیه را دال بر واجب بودن ولایت امیرالمؤمنین (ع) بر تمام خلق میداند و معتقد است آیه بر برتری حضرت بر تمام خلایق، جز حضرت خاتمالأنبیاء (ص)، دلالت واضح دارد (حسینی استرآبادی، 1409: 484). تأکید این روایت تفسیری ذیل آیه بر برتری حضرت بر دیگران، با استناد به آیه 24 صافات است. نویسنده تفسیر منهج الصادقین پس از بیان مصادیقی برای آیه کریمه، تفسیر آیه به ولایت علی (ع) را به مصحف ابنمسعود نسبت میدهد و معتقد است در مصحف وی اینگونه نوشته شده: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ عن ولایة علی» (کاشانی، 1401: 7/464). در تفسیر اثنیعشری نیز این معنا به ابنمسعود نسبت داده شده است (شاهعبدالعظیمی، 1363: 11/112). این توضیح خارج از آیه از نوع اضافات تفسیری یا تفسیر مزجی است که ذیل برخی آیات در بعضی از مصحفها، از جمله مصحف ابنمسعود، درج شده است. وی در ادامه نظریه، ابوسعید خدری و سعید بنجبیر را موافق این رأی تفسیری میداند و در تأیید این دیدگاه به روایت نبوی (ص) مذکور اشاره میکند که در روز قیامت از امور مختلف، از جمله ولایت امیرالمؤمنین (ع) و اهلبیت (ع)، پرسیده میشود (همان). ملافتحالله کاشانی نیز در دیگر تفسیر خود، تفسیر آیه به پرسش در روز قیامت از ولایت علی (ع) را ذیل آیه 24 صافات، به ابنعباس و ابوسعید خدری ارجاع میدهد (کاشانی، 1423ق: 5/547). در تفسیر بیان السعادة، آیه 24 صافات با آیات ﴿عَمَّ یتَساءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ﴾ (نبأ: 1و2) گره خورده است. این مفسر هر دو آیه را مرتبط به ولایت امام علی (ع) میداند که در روز قیامت از آن پرسش میشود، سپس به حدیث شریف نبوی (ص) و امام باقر (ع) اشاره میکند که:
بنده گامى برنمىدارد، مگر آنکه درباره چهار چیز از او سؤال میشود: از جوانىاش که در چه چیز صرف کرده، از عمرش که در چه چیز فنا کرده، از مالش که از کجا آورده و در کجا انفاق کرده، و از دوستى ما اهل بیت(ع) (گنابادی، 1372: 12/215).
طبق این تفسیر نیز پذیرش ولایت امام علی (ع) با وجوب محبت ایشان ارتباط مستقیم دارد. تفسیر عقود المرجان نیز پس از بیان دلالت آیه بر ولایت امیرالمؤمنین (ع) مینویسد: «زمانی که قیامت برپا میشود، در موقف صراط به هیچکس اجازه عبور داده نمیشود، مگر آنکه ولایت علی (ع) در قلبش وجود داشته باشد» (جزایری، 1388: 4/270). باید توجه داشت که با در کنار هم نهادن روایات تفسیری میتوان دریافت که مراد از ولایت، وجوب محبت و مودت حضرت است که لازمه نجات از جهنم و موقفهای روز قیامت به شمار میرود.
صاحب تفسیر الجوهر الثمین اخبار و آرای تفسیری و روایی درباره دلالت آیه 24 صافات بر ولایت علی (ع) را مستفیض میداند (شبر، 1407: 5/247). علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، منظور از بازخواست در آیه را مورد اختلاف مفسران میداند، سپس برخی آرای تفسیری را در این زمینه نقل میکند، از جمله پرسش از ولایت امام علی (ع) را به برخی از مفسران و راویان نسبت میدهد. او در ادامه مینویسد: «این وجوه، بر فرض که درست باشند، هر یک به یکى از مصادیق اشاره دارد، نه اینکه منحصراً از فلان چیز بازخواست خواهند کرد» (طباطبایی، 1374: 17/199). بنابراین از دیدگاه علامه، تمام آرای مطرحشده در تفسیر آیه محتملاند و هیچ تناقضی با یکدیگر ندارند؛ از این رو انحصار آیه در مصداقی خاص نفی میشود. علامه سپس در بحث روایی، روایاتی از تفسیر مجمع البیان و برخی از کتابهای حدیثی و روایی متقدم شیعه درباره تفسیر آیه 24 صافات به وجوب پذیرش امام علی (ع) و اهلبیت (ع) نقل میکند (همان: 17/213). آیتالله مکارم شیرازی نیز پس از شمردن وجوه مختلف آیه، تأویلی که آیه را ناظر به ولایت علی بنابیطالب (ع) میداند را به بسیاری از مفسران و محدثان فریقین نسبت میدهد. او در ادامه دیدگاهی مانند نظریه علامه طباطبایی را درباره آیه کریمه مطرح میکند: «این تفاسیر با هم منافاتى ندارند؛ چراکه در آن روز از همه چیز سؤال مىشود، از عقاید، از توحید و ولایت، از گفتار و کردار و از نعمتها و مواهبى که خدا در اختیار انسان گذارده است» (مکارم شیرازی، 1371: 19/36). بر این اساس، مکارم شیرازی نیز انحصاری انگاشتن پرسشها در روز قیامت را مردود میداند و بر ملزم بودن به پاسخ بازخواستها در امور مختلف، از جمله ولایت امام علی (ع)، تأکید میکند.
علاوه بر مفسران شیعه، بسیاری از علمای اهل سنت نیز به این تفسیر از آیه کریمه اشاره کردهاند. با مراجعه به کتابهای تفسیری اهل سنت، ملاحظه میشود دیدگاهی که آیه 24 صافات را ناظر به ولایت امام علی (ع) و اهلبیت(ع) میداند، میزان قابل توجهی از آرای تفسیری را به خود اختصاص داده است. ثعلبی در تفسیر خود، ذیل آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾، حدیث شریف نبوی (ص) را نقل میکند:
در روز قیامت قدم هیچ بندهای حرکت نخواهد کرد تا از چهار چیز سؤال شود: از جوانی که در چه چیز به پیری رساند، از عمرش که در چه راه صرف کرد، از مالش که از کجا آورد و در چه راه انفاق و صرف کرد و از دوستی ما اهلبیت(ع) (ثعلبی، 1422: 8/142).
حاکم حسکانی در شواهد التنزیل، ذیل آیه 24 صافات، شش روایت نقل میکند که شامل احادیث شماره 785 تا 791 این کتاب است. مضمون هر شش روایت تطبیق آیه بر ولایت علی بنابیطالب (ع) است. در پنج روایت، مقصود از ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾، ولایت حضرت و در یک روایت (حدیث شماره 786) امامت حضرت مصداق سؤال عنوان شده است. سند یک روایت تفسیری حاکم حسکانی (روایت 785) به صورت مرفوع به رسول خدا (ص) برمیگردد. یک روایت (حدیث 791) نیز از امام باقر (ع) نقل شده است. دو روایت (روایات 786 و 787) به ابوسعید خدری ارجاع داده شده که ابوسعید نیز از پیامبر (ص) نقل کرده است. همچنین دو روایت (روایات 789 و 790) به ابنعباس برمیگردد که واسطه یکی از آنها سعید بنجبیر و واسطه روایت دیگر ابنعباس است (حسکانی، 1411: 162ـ164، ح785ـ791). در تفسیر النکت و العیون درباره آیه 24 صافات، شش دیدگاه مطرح شده است که هیچکدام متناقض دیگری نیست (ماوردی، بیتا: 5/44):
1. از توحید و اقرار به «لاإله إلا الله» پرسیده میشود؛ چراکه مهمترین رکن دین توحید است. این دیدگاه از یحیی بنسلام نقل شده است.
2. مقصود از پرسش در آیه، بازخواست در برابر بدعتهایی است که پس از پیامبر (ص) گذاشتهاند. این نظریه بهصورت مرفوع به انس بنمالک برمیگردد.
3. پرسیده میشود که آیا حق ولایت علی بنابیطالب (ع) را به جا آوردهاند یا خیر. روایات این وجه تفسیری به ابوهارون و ابوسعید خدری ارجاع داده شده است.
4. از آنان درباره نشست و برخاستهایی که داشتهاند پرسش میشود. این دیدگاه به عثمان بنزیاد نسبت داده شده است.
5. به اعتقاد ابنعباس، مقصود از «مَسْئولُونَ» در آیه پرسش از اعمال، کردار و رفتار انسان در دنیا است.
6. «مَسْئولُونَ» بدون هیچ قید و توضیح و ارجاعی، یکی از مصادیق آیه دانسته شده است.
وجوه مطرحشده هیچ تناقضی با هم ندارند. برای نمونه میتوان گفت همانطور که از توحید میپرسند، از ولایت نیز خواهند پرسید و مورد سؤال در موضوعی خاص منحصر نیست. این وجوه، علاوه بر تفسیر ماوردی، در تفسیر رموز و الکنوز نیز نقل شدهاند (رسعنی، 1429: 6/379). نویسنده تفسیر روح المعانی نیز پس از آنکه آرای تفسیری، همچون مسئول بودن در برابر توحید و اعمال و عقاید، را برای آیه میشمرد، پرسش از ولایت علی بنابیطالب (ع) را به طایفه امامیه و روایات آن را به ابنعباس، سعید بنجبیر و ابوسعید خدری ارجاع میدهد و مینویسد: «قول صحیح این است که در مورد عقاید و اعمال پرسیده میشود که در رأس آنها "لا إله إلّا الله" و از مهمترینشان ولایت علی بنابیطالب (ع) است» (آلوسی، 1415: 12/78).
بررسی دلالت آیه 24 صافات بر ولایت حضرت علی (ع)
دیدگاههای تفسیری درباره آیه 24 سوره صافات که از نظر گذشت، آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ را مرتبط با ولایت امام علی (ع) میدانند. این آرای تفسیری برخاسته از روایت صادرشده از پیامبر(ص)، ائمه معصوم(ع)، صحابه و تابعیناند. از این رو در تبیین دلالت آیه بر ولایت امام علی (ع)، بررسی این روایات ضروری به نظر میرسد. همچنین در بررسی دلالت، میتوان آیه را با رویکرد زبانی و بلاغی نگریست و محتوای آیات قبل و بعد را بررسی کرد تا چگونگی دلالت آیه بر ولایت امام علی (ع) و جانشینی ایشان پس از رسول خدا (ص) آشکار شود. در ادامه، شواهد مبنی بر دلالت آیه بر ولایت حضرت علی (ع) بررسی میشود.
شواهد قرآنی
علاوه بر آیه 24 صافات، در آیه هشتم سوره تکاثر نیز سخن از پرسش روز قیامت و سؤال از نعمتها مطرح شده است: (ثُمَّ لَتُسْئَلُنَّ یوْمَئِذٍ عَنِ النَّعیمِ). در روایات تفسیری ذیل این آیه، مقصود از پرسش از نعیم، سؤال از ولایت امام علی (ع) دانسته شده است. در تفسیر قمی، مقصود از «مورد سؤال واقع شدن» در آیات 24 صافات و 8 تکاثر، ولایت امام علی (ع) دانسته شده و مستند به روایتی از امام باقر (ع)، به اهلبیت (ع) تعمیم یافته است (قمی، 1363: 2/440؛ ابنشهرآشوب، 1379: 2/153). ابنعقده با ذکر سند کامل از علی بنابیطالب (ع) روایت میکند که حضرت مقصود از «نعیم» را ولایت خود و خاندانشان معرفی کردند (ابنعقده، 1421: 220). شیخ طوسی در التبیان این معنا را یکی از وجوه تفسیری آیه هشتم سوره تکاثر نقل کرده است (طوسی، بیتا: 10/403). حاکم حسکانی نیز این تفسیر از آیه را طی سه روایت با سندهای گوناگون آورده است (حسکانی، 1411: 2/476ـ478). علامه طباطبایی چگونگی شمول آیه بر ولایت حضرت علی (ع) را چنین توضیح داده است:
منظور از نعیم تمامى نعمتهایى است که خداى تعالى به بشر انعام فرموده، بدان جهت که نعمت است و ولایت امام علی (ع) و اهل بیت از ارزندهترین مصادیق آن است، بلکه با راهنمایى امامان است که استعمال نعمت شکر مىشود، نه کفران (طباطبایی، 1374: 20/606).
علاوه بر این آیات، در آیات نخستین سوره نبأ نیز سخن از پرسش در روز قیامت به میان آمده است: (عَمَّ یتَساءَلُونَ * عَنِ النَّبَإِ الْعَظیمِ) (نبأ: 1و2)؛ «آنان از چه چیز از یکدیگر سؤال مىکنند؟ * از خبر بزرگ و پر اهمیت». این دو آیه درصدد بیان حوادث روز قیامتاند؛ روزی بزرگ که انسانها در هنگام برانگیخته شدن در مورد آن از یکدیگر میپرسند (طوسی، بیتا: 10/329؛ طبری، 1412: 30/30). از این آیات، تفسیری باطنی ارائه شده است که امیرالمؤمنین(ع) را مصداق «نبأ عظیم» دانسته که مورد اختلاف قرار گرفته، در روز قیامت از ولایت ایشان پرسیده میشود. بسیاری از روایات تفسیری این معنای باطنی را درباره آیات مذکور نقل کردهاند. برای نمونه تفسیر قمی این تفسیر باطنی را از امام رضا (ع) (قمی، 1363: 2/401) و تفسیر فرات کوفی آن را در دو روایت از امام باقر (ع) نقل کردهاند (فرات کوفی، 1410: 1/533). در روایتی از اصول کافی نیز امام باقر (ع) آیه را ناظر به امیرالمؤمنین (ع) میدانند و از لسان حضرت نقل میکنند که «خدای عز و جل آیهاى بزرگتر و نبأیی اعظم از من ندارد» (کلینی، 1407: 1/207). در روایات تفسیری اهل سنت نیز حاکم حسکانی طی سه روایت، این تفسیر باطنی را نقل کرده است (حسکانی، 1411: 2/417).
شواهد روایی
بسیاری از محدثان و راویان فریقین در کتابهای معتبر خود، مقصود آیه 24 صافات از مورد سؤال واقع شدن در روز قیامت را پرسش از ولایت علی بنابیطالب (ع) معنا کردهاند. نقطه مشترک بیشتر روایات، ملزم بودن به پاسخگویی در ادای حق ولایت حضرت در روز قیامت و موقف پل صراط است که پذیرش ولایت و اطاعت از فرامین حضرت موجب رستگاری در روز قیامت و عبور آسان از صراط میشود و روگردانی از ولایت حضرت، شقاوت در آخرت و جاودانه شدن در آتش جهنم را در پی دارد. قاضی نعمان مغربی در شرح الأخبار با ذکر سند از شعبی و ابنعباس، در مورد ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ روایت میکند: «آنان بر صراط توقف میکنند و از آنان درباره ولایت علی (ع) پرسیده میشود» (ابنحیون، 1409: 1/234).
شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا (ع) به سند خود از حضرت عبدالعظیم حسنی روایتی را نقل میکند که به واسطه ائمه معصوم (ع) به رسول خدا (ص) برمیگردد. پیامبر (ص) فرمودند: «تمام امت من در روز قیامت از حرکت بازمیایستند و در قبال ولایت امیرالمؤمنین (ع) بازخواست میشوند؛ این مطلب همان است که آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ آمده است» (ابنبابویه، 1378: 1/314؛ فیض کاشانی، 1415: 4/266). پس از ارائه سند، افراد آن را بررسی میکنیم:
حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَلِی بنأَحْمَدَ بنمحمد بنعِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِی الله عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا محمد بنأَبِی عَبْدِ الله الْکوفِی قَالَ حَدَّثَنَا سَهْلُ بنزِیادٍ الْآدَمِی عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بنعَبْدِ الله الْحَسَنِی.
ـ أَبُوالْقَاسِمِ عَلِی بنأَحْمَدَ بنمحمد بنعِمْرَانَ الدَّقَّاقُ: طبق نقل نجاشی، از شیوخ زمان خود و صاحب کتاب بوده است (نجاشی، 1416: 85).
ـ محمد بنأَبِی عَبْدِالله الْکوفِی: طوسی در فهرست خود از وی یاد کرده و وی را صاحب کتاب دانسته است (طوسی، 1420: 434).
ـ سَهْلُ بنزِیادٍ الْآدَمِی: شیخ طوسی در رجال خود از او با وصف ثقه یاد کرده است (همان: 387).
ـ عَبْدِالْعَظِیمِ بنعَبْدِالله الْحَسَنِی: الفاظی همچون عابد، ورع و کان مرضیاً دال بر مدح او است (تقیالدین حلی، 1383: ص 226).
این روایت از نظر سندی در وضعیت مساعدی است.
همچنین شیخ صدوق در معانی الأخبار با ذکر سند کامل از ابوهارون از ابوسعید خدری نقل میکند که پیامبر (ص) در تفسیر آیه 24 صافات فرمودند: «از آنان پرسیده میشود که در مورد ولایت علی (ع) چه کردهاند؛ زیرا خداوند آنان را آگاه کرد که او خلیفه بعد از پیامبر (ص) است» (ابنبابویه، 1403: 67). سند کامل این روایت چنین است:
حَدَّثَنَا محمد بنعُمَرَ الْحَافِظُ الْجِعَابِی قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الله بنمحمد بنسَعِیدِ بنزِیادٍ مِنْ أَصْلِ کتَابِ أَبِیهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی قَالَ حَدَّثَنَا حَفْصُ بنعُمَرَ الْعَمْرِی.
ـ محمد بنعُمَرَ الْحَافِظُ الْجِعَابِی: کان من حفاظ الحدیث و أجلاء أهل العلم (نجاشی، 1416: 394).
ـ عَبْدُالله بنمحمد بنسَعِیدِ بنزِیادٍ: من أصحاب الجواد (ع) (خویی، 1388: 10/308).
ـ حَفْصُ بنعُمَرَ الْعَمْرِی: الفقیه (همان: 6/142).
شیخ طوسی در امالی به سند کامل از انس بنمالک از رسول خدا (ص) نقل میکند: «در روز قیامت تنها به افرادی مجوز عبور از صراط داده میشود که ولایت علی بنابیطالب (ع) را داشته باشند و این تفسیر قول ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ است» (طوسی، 1414: 290؛ فیض کاشانی، 1415: 4/266؛ عروسی حویزی، 1415: 4/401؛ بحرانی، 1415: 4/593).
ابنشاذان نیز در ذکر شانزدهمین منقبت از حضرت علی (ع) در کتاب مائة من مناقب امیرالمؤمنین (ع) از ابوسعید خدری از پیامبر (ص) روایت میکند که: «خداوند در روز قیامت دو فرشته را بر صراط میگمارد تا به افرادی که اندکی برائت از علی بنابیطالب (ع) دارند، اجازه عبور از صراط داده نشود و این تفسیر قول خداوند تعالی در آیه 24 صافات است» (ابنشاذان، 1407: 36؛ ابنطاووس، 1413: 558؛ همو، 1400: 1/74).
عمادالدین طبری در بشارة المصطفی از انس بنمالک از رسول خدا (ص) روایتی درباره مسئول بودن در قبال ولایت امیرالمؤمنین (ع) و هلاکت روگردانان از ولایت حضرت نقل کرده است. (طبری آملی، 1383: 144). ابنشهرآشوب نیز طی روایتی طولانی از سعید بنجبیر و ابنعباس، به نجات امت با پذیرش ولایت علی بنابیطالب (ع) اشاره و نتیجه روگردانی از ولایت حضرت را سقوط در جهنم عنوان کرده است (ابنشهرآشوب، 1379: 2/152). در کتاب فضائل ابنشاذان و در نقل احادیثی در مناقب قرآنی امیرالمؤمنین (ع)، طی روایتی از ابنعباس در تفسیر قول خداوند در آیه 24 صافات، بر وجوب پذیرش ولایت حضرت تأکید شده است (ابنشاذان، 1363: 66). در کتاب عمدة العیون نیز پس از نقل چند آیه در فضیلت امام علی (ع)، به آیه 24 سوره صافات اشاره و پذیرش ولایت حضرت واجب دانسته شده است (ابنبطریق، 1407: 286). علامه حلی در نهج الحق با انتساب این تفسیر از آیه 24 صافات به جمهور محدثان شیعه، روایات آن را به ابنعباس و ابوسعید خدری ارجاع میدهد (حلی، 1411: 181). دیلمی هم در غرر الأخبار از امام باقر (ع) روایت میکند که مقصود از «مسئولون»، پرسش در روز قیامت از ولایت امیرالمؤمنین(ع) است (دیلمی، 1427: 142).
برخی از کتابهای روایی شیعه در بیان آیات نازلشده در فضیلت امام علی (ع) با اشاره به آیه: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ در خطبه پیامبر (ص) در روز غدیر، آن را یکی از آیات فضایل حضرت دانسته و بر پاسخگویی در روز قیامت در قبال ادای حق ولایت تأکید کردهاند (طوسی، 1407: 3/147؛ همو، 1411: 2/750؛ ابنمشهدی، 1419: 289؛ ابنطاووس، 1409: 1/480).
کتاب تذکرة الخواص، تفسیر ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ به ولایت امام علی (ع) را به مجاهد نسبت داده است (سبط بنجوزی، 1418: 22). همچنین زرندی حنفی در نظم درر السمطین تفسیر قول خداوند در آیه 24 سوره صافات را ولایت حضرت علی (ع) میداند و معنای آیه را اینگونه شرح میدهد که از مردم پرسیده میشود که آیا به وصیت نبی مکرم (ص) عمل کرده و حق ولایت علی بنابیطالب (ع) را به جا آوردهاند یا آن را ضایع کرده و از آن غافل شدهاند (زرندی، 1391: 109).
شواهد زبانی (سیاق و تناسب)
در آیات 18 تا 38 سوره صافات بر هشدار خداوند به کافران درباره وعده حق آخرت و چشیدن عذابهای دردناک اخروی در قبال نافرمانی از خداوند تأکید شده است. با توجه به محوریت آیه 24 این سوره: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ در این مقاله باید گفت «وَقِفُوهُمْ» به این معنا است که ایشان را نگه دارید و نگذارید بروند که باید بازخواست شوند. از سیاق آیه نیز استفاده مىشود که امر به بازداشت و بازخواست، در راه جهنم صورت مىگیرد و آنچه از آن بازخواست میشود، مطلبى است که جمله ﴿ما لَکمْ لا تَناصَرُونَ﴾ (صافات: 25) مشتمل بر آن است: «شما را چه شده که یکدیگر را یارى نمىدهید، همانطور که در دنیا پشتیبان یکدیگر بودید و در برآوردن حوائج خود و به مقصد رسیدن، از یکدیگر کمک مىگرفتید؟» جمله بعد، یعنی ﴿بَلْ هُمُ الْیوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ﴾ (صافات: 25) نیز دلیل است بر اینکه مراد از جمله ﴿ما لَکمْ لا تَناصَرُونَ﴾ این است که چرا از اطاعت حق استکبار نمىکنید، همانطور که در دنیا استکبار مىکردید. در حقیقت به دلیل استکبار در دنیا، در قیامت از ایشان درباره یاری نکردن یکدیگر پرسیده میشود. با این بیان روشن میشود که از هر حقى که در دنیا از آن رو گرداندهاند، بازخواست میشود، چه اعتقاد حق باشد و چه عمل حق و صالح. دلیل روگردانى آنان نیز دو چیز بوده است: کبر ورزیدن و پشتگرمى به داشتن یاران و کمککاران (طباطبایی، 1374: 17/200). در نتیجه، سخن گناهکارانی که در روز قیامت نافرمانی و کفر خود را به بزرگان و پیشوایان قوم خود نسبت میدهند، قابل توجیه نیست؛ چراکه در دنیا هیچ سلطهای بر ایشان نبوده و هر فرد مسئول پاسخگویی اعمال خویش در دنیا است.
از آیه برمیآید که در روز قیامت از امور مختلف پرسیده میشود. جمله «إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ» در آیه کریمه، علت توقف در روز جزا را بیان میکند. بنا بر دیدگاه نحویان، این جمله استیناف تعلیلی است (صاوی، 1427: 3/314؛ درویش، 1415: 8/218). خطاب در «وَقِفُوهُمْ» به صورت جمله امریه است و افراد ملزم به توقفاند؛ همچنین جمله «مَسْئولُونَ» نکره است که افاده عموم میکند (علوان، 1427: 3/1962؛ کرباسی، 1422: 6/562). بنابراین مسئول بودن منحصر به موضوعی خاص نیست و افراد ملزم به پاسخگویی در قبال امور مختلف و سؤالات متعددند. یکی از مصادیق پرسش، ولایت امام علی (ع) و چگونگی برخورد با ایشان در دنیا است؛ آیا حق محبت ایشان را ادا کردهاند؟ این مصداق از آیه انحصاری نیست؛ به این معنا که از امور مختلف، از جمله توحید و نبوت، پرسیده میشود و یکی از مهمترین پرسشها، ولایت امام علی (ع) است.
پرسش از ولایت امام علی (ع)، یکی از مصادیق بازخواست در قیامت
در آیه 24 سوره صافات آرای تفسیری متفاوتی مطرح شدهاند که هیچکدام با یکدیگر متناقض نیستند؛ از جمله مسئول بودن در برابر قول «لا إله إلّا الله» (سمرقندی، 1416: 3/139؛ قرطبی، 1364: 15/74؛ ابوحیان، 1420: 9/97؛ طبرسی، 1375: 20/466) که روایات آن به ابنعباس منسوب است، پرسش از اعمال و افعال دنیوی (طبری، 1412: 23/31؛ طبرانی، 2008: 5/300؛ فخر رازی، 1420: 26/329؛ ثعالبی، 1418: 5/25) که این دیدگاه نیز از ابنعباس نقل شده است، پرسش از دلیل تعجب ورود به جهنم با وجود ارسال رسولان از ناحیه خداوند (بلخی، 1423: 3/605) که مقاتل بنسلیمان مطرح کرده، و مسئول بودن در مقابل ادای حق ولایت امام علی (ع) که روایات آن از نظر گذشت. این اقوال در طول و مکمل یکدیگرند و میتوان آنها را مصداقهای بازخواست در آیه به شمار آورد. به این معنا که در روز قیامت از توحید، نبوت و ولایت علی (ع)، که همان ولایت خدا و رسول (ص) است، پرسیده میشود؛ چراکه ولایت مکمل و متمم توحید و نبوت است. چنانکه در روز غدیر، با اعلان ولایت امام علی (ع) دین کامل و نعمت تمام میشود: ﴿الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْإِسْلامَ دیناً﴾ (مائده: 3)؛[iii] از این رو در تبیین دلالت نظریات مفسران فریقین درباره مصداق آیه ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ و تطبیق آن بر ولایت علی بنابیطالب (ع) میتوان گفت که پرسش از ولایت حضرت، از مهمترین مصادیق آیه 24 سوره صافات است و در درجه اهمیت، پس از توحید و یگانگی خداوند قرار میگیرد.
حرکت در مسیر ولایت امیرالمؤمنین(ع) و تلاش برای ادای حق ولایت ایشان رستگاری در آخرت را به دنبال دارد و برای روگردانی از ولایت ایشان سرنوشتی جز جاودانگی در آتش نیست. احادیث و روایاتی که به نقل از معصومان (ع) و صحابه در مهمترین منابع روایی و حدیثی متقدم و متأخر شیعه و با اسناد گوناگون و مضامین نزدیک به هم، درباره آیه 24 صافات مطرح شده نیز یکی از مصادیق آیه را پرسش از ولایت حضرت میدانند و تأکید تمام آنها بر لزوم و وجوب پذیرش ولایت امام علی (ع) و اطاعت بیچونوچرا از فرامین ایشان است. مؤید استدلال آیه کریمه به اطاعت از علی (ع) نیز آیه ﴿یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا الله وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکم...﴾ (نساء: 59) است که بنا بر روایات تفسیری نقلشده ذیل آیه، اطاعت از فرامین علی (ع) را واجب و ضروری میخواند (کلینی، 1388: 1/289، ح4و6؛ ابنعقده، 1421: 198؛ ابنبابویه، بیتا: 1/123؛ همو، 1370: 1/230؛ همو، 1361: 276؛ طوسی، 1414: 121؛ اهوازی، 1399: 104؛ ثقفی، 1407: 1/196). بنابراین یکی از مصادیق پرسش در روز قیامت، سؤال از ولایت علی (ع) به معنای اطاعت از فرامین ایشان است؛ آیا انسانها در دنیا طبق فرمان الهی عمل کردهاند و مطیع فرامین ایشان بودهاند؟ البته این اطاعت در امتداد اطاعت خدا و رسول (ص) است و علاوه بر پرسش درباره اطاعت از فرامین خدا و پیامبر (ص)، از ولایت امام علی (ع) نیز پرسیده میشود.
دلالت عبارت «مَسْئولُونَ» به حبّ اهلبیت (ع)
در برخی از روایات، معنای گستردهتری برای آیه 24 سوره صافات مطرح شده است؛ به این معنا که مسئول بودن در قبال ولایت، علاوه بر ولایت حضرت علی (ع)، به وجوب محبت اهلبیت (ع) و ادای حق ولایت ایشان تعمیم یافته است. شیخ صدوق در علل الشرایع در تفسیر آیه: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ مینویسد:
از نبی مکرم (ص) مروی است که فرمودند: «در روز قیامت قدم هیچ بندهای حرکت نخواهد کرد تا از چهار چیز سؤال شود: از جوانی که در چه چیز به پیری رساند، از عمرش که در چه راه صرف کرد، از مالش که از کجا آورد و در چه راه انفاق و صرف کرد، و از دوستی ما اهلبیت (ع)» (ابنبابویه، 1385: 1/217).
شیخ صدوق در اعتقادات نیز در توضیح توقفگاههای محشر، به عقبهای در صراط به نام «ولایت» اشاره میکند که تمام خلایق در آن متوقف میشوند و از آنها درباره ولایت امیرالمؤمنین علی بنابیطالب (ع) و امامان بعد از او (ع) سؤال میشود؛ هر کس که به جا آورد از صراط میگذرد و نجات مییابد و هر که به جا نیاورد، به جهنم میافتد و این تفسیر قول خداوند: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ است (ابنبابویه، 1414: 71). در مناقب ابنشهرآشوب نیز بر مسئول بودن در برابر ولایت امیرالمؤمنین (ع) و حب اهلبیت (ع) تأکید شده است. این تأویل از آیه 24 صافات به محمد بناسحاق، شعبی، اعمش، سعید بنجبیر، ابنعباس، ابونعیم اصفهانی، حاکم حسکانی، نطنزی و جماعة اهلبیت (ع) ارجاع داده شده است (ابنشهرآشوب، 1379: 2/152).
بیان این مصداق درباره آیه کریمه را میتوان با آیه 23 سوره شوری: ﴿قُلْ لا أَسْئَلُکمْ عَلَیهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى﴾، که به آیه مودت مشهور است، نیز تطبیق داد؛ چراکه بنا بر تفاسیر و روایات معتبر فریقین، تأکید این آیه بر وجوب محبت به خاندان عصمت (ع) است (قمی، 1363: 2/276؛ زمخشری، بیتا: 4/221؛ قرطبی، 1364: 13/18ـ19؛ حسکانی، 1411: 2/208). با در کنار هم قرار دادن روایات شأن نزول آیه مودت و احادیث مذکور ذیل آیه 24 صافات، میتوان ارتباط تنگاتنگ دو آیه را دریافت؛ چراکه مودت اهلبیت (ع) و پذیرش ولایت ایشان واجب و ضروری و اجر رسالت نبوی (ص) است که در قیامت از آن پرسیده میشود.
نتیجه
مسئله کلیدی این پژوهش چگونگی دلالت آیه 24 سوره صافات: ﴿وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ﴾ بر ولایت امام علی (ع) است. این پژوهش نقل و تحلیل شواهد تفسیری، روایی و زبانی درباره دلالت آیه بر ولایت امام علی (ع) را رهیافتی مناسب جهت پاسخ به این پرسش میداند و نشان میدهد:
1. روایات تفسیری که مقصود از «مَسْئولُونَ» در آیه 24 صافات را پرسش از ولایت امام علی (ع) میدانند، به واسطه صحابهای چون ابنعباس، ابوسعید خدری، انس بنمالک و ابنمسعود، و تابعینی مانند سعید بنجبیر، ابوهارون، شعبی و مجاهد بنجبر به رسول خدا (ص) برمیگردند. همچنین این روایات تفسیری از برخی ائمه معصوم (ع)، یعنی امام باقر (ع) و امام حسن عسکری (ع)، نیز نقل شدهاند. دلالت آیه بر ولایت امام علی (ع) دیدگاهی است که از روایات تفسیری منقول از سوی این افراد نشئت میگیرد و در منابع حدیثی و روایی متقدم و معتبر نقل شده است. مفسرانی که آیه را دال بر ولایت امیرالمؤمنین (ع) میدانند نیز تحت تأثیر این روایات تفسیری قرار گرفتهاند.
2. با توجه به شواهد قرآنی، مانند آیه هشتم سوره تکاثر و آیات ابتدایی سوره نبأ، و بنا بر روایات تفسیری فریقین که دلالت آیه را در مورد امام علی (ع) میدانند، و نیز طبق سیاق آیات مورد بحث از سوره صافات که درباره سرنوشت انسانها در روز قیامتاند، میتوان نتیجه گرفت که آرای تفسیری و روایی که آیه «إِنَّهُمْ مَسْئولُونَ» را ناظر به ولایت امام علی (ع) میدانند، درصدد بیان یکی از مصادیق آیهاند؛ از این رو انحصاری انگاشتن آیه نفی، و روشن میشود که در روز قیامت پرسشهای مختلفی پرسیده خواهد شد که ولایت امام علی (ع) از مهمترین آنها است.
3. با توجه به شواهد سیاقی آیه 24 صافات و آیات قبل و بعد از آن، پرسش در روز قیامت مصداقهایی دارد که پرسش از ولایت امام علی (ع) از جمله آنها است.
4. در برخی از روایات تفسیری آیه 24 صافات، سؤال از حب اهلبیت (ع) و ولایت ایشان مطرح شده است. تأکید اصلی این روایات تفسیری بر الزام به پاسخ به ادای حق ولایت اهلبیت (ع) در موقفهای متعدد قیامت است.
پینوشتها
[i]. برخی از این آثار عبارتاند از کتابهای: آیات ولایت در قرآن (1381)، مکارم شیرازی؛ بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت اهلالبیت (ع) در دیدگاه فریقین (1388)، نجارزادگان؛ آیات ولایت در قرآن (1393)، مرتضوی.
[ii]. برخی از این مقالات عبارتاند از: «سبکی نوین در تفسیر روایی کتاب تفسیر الأثریالجامع» (1383)، رضایی اصفهانی؛ «بررسی کوتاهی از ذیالقربی در قرآن، سنت و تاریخ» (1375)، حسنی.
[iii]. جهت مشاهده روایات نزول آیه در شأن امام علی (ع) در روز غدیر نک.: کلینی، 1419: 1/ 345؛ ابنعساکر، 1418: 42/ 234؛ حسکانی، 1411: 2/ 203 و....
مراجع
کتابنامه
قرآن کریم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی.
آلوسی، محمد بنعبدالله (1415ق)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابنبابویه، محمد بنعلی (1414ق)، إعتقادات الإمامیة، قم: کنگره شیخ مفید.
ابنبابویه، محمد بنعلی (1385ش)، علل الشرایع، قم: کتابفروشی داوری.
ابنبابویه، محمد بنعلی (1378ق)، عیون أخبار الرضا (ع)، تحقیق مهدی لاجوردی، تهران: نشر جهان.
ابنبابویه، محمد بنعلی (1403ق)، معانی الأخبار، تحقیق علیاکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابنبطریق، یحیی بنحسن (1407ق)، عمدة عیون صحاح الأخبار فی مناقب إمام الأبرار، قم: جماعة مدرسین بقم، مؤسسة النشر الإسلامی.
ابنحیون، نعمان بنمحمد (1409ق)، شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار (ع)، تحقیق محمدحسین حسینی جلالی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابنشاذان، محمد بناحمد (1407ق)، مأئة منقبة من مناقب أمیرالمؤمنین و الأئمة (ع)، تحقیق مدرسه امام مهدی (ع)، قم: مدرس امام مهدی (ع).
ابنشاذان قمی، أبوالفضل شاذان بنجبرئیل (1363ش)، الفضائل، قم: رضی.
ابنشهرآشوب، محمد بنعلی (1379ش)، مناقب آلابیطالب (ع)، قم: علامه.
ابنعقده، احمد (1421ق)، کتاب الولایة، قم: انتشارات دلیل.
ابنطاووس، علی بنموسی (1409ق)، إقبال الأعمال، تهران: دارالکتبالإسلامیة.
ابنطاووس، علی بنموسی (1413ق)، التحصین لأسرار ما زاد من الکتاب الیقین، تحقیق اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی، قم: مؤسسه دار الکتاب.
ابنعبدالسلام، عبدالعزیز بنسلام (1429ق)، تفسیر العز بنعبدالسلام، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابنمشهدی، محمد بنجعفر (1419ق)، المزار الکبیر، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابوحیان، محمد بنیوسف (1420ق)، البحر المحیط فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالفکر.
ابوالفتوح رازی، حسین بنعلی (1408ق)، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
اهوازی، حسین بنسعید (1399ق)، الزهد، قم: بیجا.
بحرانی، هاشم بنسلیمان (1415ق)، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة البعثة.
بلخی، مقاتل بنسلیمان (1423ق)، تفسیر مقاتل بنسلیمان، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
تقی الدین حلی، حسینبنعلی، (1383)، رجال ابن داوود حلی، تهران: دانشگاه تهران.
ثعالبی، عبدالرحمن بنمحمد (1418ق)، جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، احمد بنمحمد (1422ق)، الکشف و البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جرجانی، حسین بنحسن (1378ق)، جلاء الأذهان و جلاء الأحزان، تهران: دانشگاه تهران.
جزایری، نعمتالله بنعبدالله (1388ش)، عقود المرجان فی تفسیر القرآن، قم: نور وحی.
حسکانی، عبیدالله بنعبدالله (1411ق)، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: وزارت ارشاد اسلامی.
حسن بنعلی (ع) (1409ق)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری (ع)، قم: مؤسسة الإمام مهدی (عج).
حسینی استرآبادی، علی (1409ق)، تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة، قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.
حلی، حسن بنیوسف (1411ق)، کشف الیقین فی فضائل أمیرالمؤمنین (ع)، تحقیق حسین درگاهی، تهران: وزارت ارشاد.
حلی، حسن بنیوسف (1989م)، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
خویی، ابوالقاسم، (1388)، معجم رجال الحدیث، قم: مؤلف.
درویش، محیالدین (1415ق)، اعراب القرآن الکریم و بیانه، سوریه: الارشاد.
دیلمی، حسن بنمحمد (1427ق)، غرر الأخبار، قم: دلیل ما.
رسعنی، عبدالرزاق بنرزقالله (1429ق)، رموز الکنوز فی تفسیر الکتاب العزیز، مکه مکرمه: مکتبة الأسدی.
زرندی، محمد بنیوسف (1391ش)، نظم درر السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین (ع)، قم: مجمع العالمی لأهلالبیت (ع).
سبط ابنجوزی، یوسف بنغزاوغلی (1418ق)، تذکرة الخواص بذکر خصائص الأئمة (ع)، قم: منشورات شریف رضی.
سمرقندی، نصر بنمحمد (1416ق)، تفسیر بحرالعلوم، بیروت: دارالفکر.
شاهعبدالعظیمی، حسین (1363ش)، تفسیر اثنیعشری، تهران: میقات.
شبر، عبدالله (1407ق)، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، کویت: شرکة مکتبة الأمین.
صاوی، احمد بنمحمد (1427ق)، حاشیة الصاوی علی تفسیر الجلالین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
طباطبایی، سید محمدحسین (1374ش)، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
طبرانی، سلیمان بناحمد (2008م)، تفسیر القرآن العظیم، اردن: دار الکتاب الثقافی.
طبرسی، فضل بنحسن (1375ش)، تفسیر جوامع الجامع، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
طبرسی، فضل بنحسن (1372ش)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن»، تصحیح فضلالله یزدی، تهران: ناصرخسرو.
طبری آملی، عمادالدین أبیجعفر محمد بنأبیالقاسم (1383ق)، بشارة المصطفی (ص) لِشیعة المرتضی (ع)، نجف: المکتبة الحیدریة.
طبری، محمد بنجریر (1412ق)، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، بیروت: دار المعرفة.
طوسی، محمد بنالحسن (1414ق)، الأمالی، قم: دار الثقافة.
طوسی، محمد بنالحسن (بیتا)، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارإحیاءالتراثالعربی.
طوسی، محمد بنالحسن (1407ق)، تهذیب الأحکام، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بنالحسن (1420ق)، الفهرست، قم: مکتبۀ الطباطبایی.
عاملی، ابراهیم (1360ش)، تفسیر عاملی، تهران: کتابفروشی صدوق.
عروسی حویزی، عبد علی جمعه (1415ق)، تفسیر نورالثقلین، قم: اسماعیلیان.
علوان، عبدالله بنناصح (1427ق)، اعراب القرآن الکریم، مصر: دار الصحابة للتراث.
فخر رازی، محمد بنعمر (1420ق)، تفسیر الکبیر أو مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء لتراث العربی.
فرات کوفی، بنابراهیم (1410ق)، تفسیرالفرات الکوفی، تهران: وزارت ارشد اسلامی.
فیض کاشانی، محمد بنشاه مرتضی (1415ق)، تفسیر الصافی، تهران: مکتبة الصدر.
قرطبی، محمد بناحمد (1364ش)، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصرخسرو.
قمی، علی بنابراهیم (1363ق)، تفسیر قمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، قم: دار الکتاب.
کاشانی، فتحالله بنشکرالله (1423ق)، زبدة التفاسیر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
کاشانی، فتحالله بنشکرالله (1401ق)، منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران: کتابفروشی اسلامیة.
کرباسی، محمدجعفر (1422ق)، اعراب القرآن، بیروت: دار و مکتبة الهلال.
کلینی، محمد بنیعقوب (1388)، الکافی، طهران: دار الکتب الإسلامیة.
گنابادی، سلطان محمد بنحیدر (1372ش)، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران: سر الأسرار.
ماوردی، علی بنمحمد (بیتا)، النکت و العیون، بیروت: دار الکتب العلمیة.
مرتضوی، سیدمحمد (1393ش)، آیات ولایت در قرآن، قم: آشیانه مهر.
مکارم شیرازی، ناصر (1381ش)، آیات ولایت در قرآن، قم: نسل جوان.
مکارم شیرازی، ناصر (1371ش)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
نجاشی، احمد بنعلی، (1416ق)، رجال النجاشی، قم: مؤسسه نشر اسلامی.
نجارزادگان، فتحالله (1388ش)، بررسی تطبیقی تفسیر آیات ولایت اهلالبیت (ع) در دیدگاه فریقین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.