از مسائلی که درباره شیعه مطرح شده ـ در کنار ده ها تهمت و افترا که در طول تاریخ بدان وارد شده ـ این مسأله است که شیعه در 
مسائل کلامی به شدت تحت تأثیر اندیشه های معتزله بوده و از خود استقلالی نداشته است. در مطالعه حاضر خواهیم دید که نه تنها چنین نبوده، بلکه عکس قضیه درست بوده، یعنی این معتزله بوده اند که تحت تأثیر افکار شیعی قرار گرفته اند.نخست ضمن پرداختن به سیر تاریخی بحث، به آرا و انظار برخی از متفکران مسلمان اعم از معتزله و اشاعره و نیز عدهای از متفکران مغرب زمین اشاره خواهیم کرد. سپس بیان خواهد شد که شیعه چگونه به صورت یک گرایش مستقل، از همان نخستین سالهای به وجود آمدن معتزله، از جهات گوناگون در برابر آنها صفآرایی کرده است و به نظر میرسد که شکستهای معتزله در همین مرحله زمینه ساز طرح تهمت یاده شده به شیعه میباشد. و در ادامه بحث همچنین به طرح شواهدی خواهیم پرداخت که اثبات میکند معتزله تحت تأثیر شیعه قرار گرفته اند.
در اینجا باید دو نکته را متذکر میشویم:
1. اصل تأثیر و تأثر مسأله روشنی است، و نیاز به بحث ندارد که اگر اندیشههای مختلفی در یک جامعه مطرح شود، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در یکدیگر تأثیر خواهند گذاشت، ولی آنچه در بحث حاضر مطرح است، چیزی است فراتر از تأثیرات طبیعی؛ یعنی تأثیراتی که سبب جهتگیری کلی اندیشههای کلامی شیعه گردد، مورد بحث و نقد و در قرار میگیرد.
2. مراد از معتزله گرایشی است که در اوایل قرن دوم توسّط واصل بن عطا پایهگذاری شده است(چون ممکن است پیشینه اعتزال را به دوره عثمان یا امام علی(ع) و یا زمانهای دیگر نیز برسانند که در اینجا مدّ نظر نیست).
ادعای تأثیر پذیری شیعه از معتزله
از نخستین کسان(و شاید نخستین کس)(1) که مسأله تأثیر پذیری شیعه از معتزله طرح نموده، خیّاط معتزلی م. 300 ه . است. او در کتاب انتصار خویش میگوید:
امّا جملة قول الرافضه فهو: ان الله عزوجل ذو قد و صورة و حد یتحرّک و یسکن و یدنو و یبعد و یخف و یثقل... هذا توحید الرافضه باسرها الاّ نفراً منهم یسیراً صحبوا المعتزله و اعتقدوا التوحید فنفتهم الرافضه عنهم و تبرّأت منهم فامّا جملتهم و مشایخهم مثل هشام بن سالم و شیطان الطاق و علی بن میثم و هشام بن الحکم و علی بن منصور و السکّاک فقولهم ما حکیت عنهم.(2)
در عبارتی دیگر میگوید: «فهل علی وجه الارض رافضی الاّ و هو یقول انلله صورة و یروی فی ذلک الروایات و یحتج فیه بالا حادیث عن ائمتهم الاّ من صحبت المعتزله فقال بالتوحید فنفته الرافضه عنها(3) و در قبال اینها اندیشههای معتزله را که ذکر میکند که عبارتند از:
ان الله واحد لیس کمثله شیء لا تدرکه الابصار و لا تحیط به الاقطار و انه لایحول و لایزول و لایتغیر و لاینتقل و انه الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و انه فی السماء اله و فی الارض اله و انه اقرب الینا من حبل الورید و ما یکون من نجوی ثلاثه الاّ هو رابعهم و لا خمسة الا هو ساد سهم و لا ادنی من ذلک و لا اکثر الا هو معهم
______________________________
1. تا آنجا که در منابع جستوجو شده، قبل از خیّاط کس دیگری این سخن را مطرح نکرده است. البته خیّاط کتاب خویش را در سال 269 ه . تألیف کرده و جاحظ سالها قبل از خیّاط در فضیلة المعتزله به شیعه تاخته است؛ اما در حال حاضر از این کتاب و محتوای نقدهای جاحظ اطلاعی در دست نیست.
2. الانتصار، ص 36.
3. همان، ص 214.
اینما کانوا و انه القدیم وماسواه محدث و انه العدل فی قضائه، الرحیم بخلقه، الناظر لعباده و انه لا یحبالفساد و لایرضی لعباده الکفر و لا یرید ظلماً للعالمین... و هذه الاقاویل الامة مجمعة علیها مصدقة قول المعتزله فیها.(1)
جالب اینکه... ادعا میشود این اندیشهها را، خوارج، مفوضه، مجبره، مشبهه و اهل حدیث، همگی قبول دارند و گویی هیچ نزاعی بین اهل حدیث و معتزله نبوده، دوران محنتی در عصر مأمون و معتصم و واثق وجود نداشته، و نیز حسن بصری و واصل اختلافی نداشتهاند و تنها شیعه بوده که در این مسائل اعتقادی به انحراف رفته است! چون ادعا این است که همه افراد امت سخنان معتزله را قبول دارند، اما شیعه مسیر انحرافی دیگری دارد! بعد از خیّاط اولین کسی که این مطلب را به شیعه نسبت داد، ـ البته نه به صراحت خیّاط ـ ابوالحسن اشعری است. او مینویسد:
الفرقة السادسة من الرافضه یزعمون ان ربهم لیس بجسم و لا بصورة و لاشبیه الاشیاء و لایتحرّک و لایسکن و لایماس و قالوا فی التوحید بقول المعتزله و الخوارج و هؤلاء قول من متأخریهم و اوائلهم فانهم کانوا یقولون ما حکینا عنهم من التشبیه.(2)
بعد از اشعری از کسانی که این بحث را دنبال کرد، ابن تیمیه است که مینویسد:
و لکن فی اواخر المأة الثالثة دخل من الشیعه فی اقوال المعتزله کابن نوبختی صاحب کتاب الاراء و الدیانات و امثاله و جاء بعد هؤلاء المفید ابن النعمان و اتباعه و لهذا نجد المصنّفین کالاشعری لا یذکرون عن احد من الشیعه انّه وافق المعتزله فی توحیدهم و عدلهم الا عن بعض متأخریهم و انّما یذکرون عن قدمائهم التجسیم و اثبات القدر و غیره و اوّل من عرف فیالاسلام انه قال انّ لّله جسم هشام بن الحکم.(3)
در بین متأخرین از کسانی که همین سخن را تکرار میکند، احمد امین مصری است؛ وی مینویسد:
بعض الشیعه فیزعم ان المعتزله اخذوا عنهم و ان واصل بن عطاء من المعتزلة تلمیذ لجعفر الصادق و انا ارجح ان الشیعة هم الذین اخذوا من المعتزلة تعالیمهم.(4)
عبد القاهر بغدادی نیز در کتاب الفرق بین الفرق عقیده هشام بن حکم به تجسیم خداوند
______________________________
1. همان، ص 35 ـ 36.
2. مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 105.
3. منهاج السنّه، ج 1، ص 16.
4. ضحی الاسلام، ج 3، ص 268.
را از ابن راوندی و جاحظ و ابوعیسی وراق نقل میکند،(1) که همه یا در طول عمر خویش و یا در دورهای از آن، معتزلی زیستهاند و هم چنین دکتر علی عبدالفتاح حرف ابن تیمیه را تکرار میکند(2).
ابن حزم در الفصل همین نسبت را به شیعه میدهد و اظهار میدارد:
و جمهور متکلمیهم کهشام بن الحکم الکوفی و تلمیذه ابی علی الصکاک و غیرهما یقولوا بان الله تعالی محدث و انه لمیکن یعلم شیئاً حتی احدث لنفسه علماً و هذا کفر صریح و قد قال هشام هذا فی حین مناظرته لابی الهذیل العلاف ان لربه سبعه اشبار بشبر نفسه(3).
قاضی عبد الجبار همدانی در المنیة و الأمل اظهار میدارد.
و تفردوا بان قالوا علم الله حادث و اطبقوا الاّ من عصم الله علی الجبر و التشبیه(4)
شیخ اسحاق بن عقیل نویسنده الفرق الاسلامیه شیعه را متمایل به معتزله و یا از مشبهه میداند؛ البته این را نه به معتزله نسبت میدهد و نه به منابع شیعی مستند میدارند.(5)
در کنار این قبیل نویسندگان مسلمان، برخی از خاورشناسان هم همین حرفها را تکرار میکنند به ویژه آنها که پیشفرضشان این است وجود شیعه به یک نزاع صرفاً سیاسی و اجتماعی برمیگردد و علل دینی در پیدایش آن نقشی نداشته است(6).
مکدرموت در بخشهای مختلف کتاب اندیشههای کلامی شیخ مفید این مطلب را بیان کرده، من جمله بعد از نقل ناقص کلام ابن تیمیّه میگوید:
از جهت توصیف نخستینی امامیان درست گفته است(که مشبهه بودهاند) ولی چون به بعضی از اسنادها در اواخر قرن سوّم که تعلیمات مهمّی از معتزله به عاریت گرفته بودهاند، اشاراتی نکرده، سخنی ناتمام است.(7)
مکدرموت در اصل اثر پذیری شیعه از معتزله با ابن تیمیّه اختلافی ندارد.
آدام متز نیز مینویسد:
از نظر عقاید و روش کلامی وارث معتزله است و کم اعتنایی معتزلیان به نقلیات از جمله مواردی است که با مقاصد شیعه میساخت شیعه در قرن چهارم مکتب کلامی خاصی نداشت.(8)
______________________________
1. ضحی الاسلام، ج 3، 268.
2. الفرق الکلامیه الاسلامیه، ص 158.
3. الفصل، ج 5، ص 40.
4. المنیة و الامل، ص 96.
5. الفرق الاسلامیه، ص 29.
6. مقدمه سید حسین نصر بر کتاب شیعه در اسلام از علامه طباطبایی.
7. سخن ابن تیمیه قبلاً نقل شد.
8. تمدن اسلامی در قرن چهارم، ج 1، ص 78.
در همین راستا، مونتگمری وات مینویسد:
امامیّه از حیث بینش خیلی دور از بعضی معتزله نیستند و مثلاً قرآن را مخلوق میدانند، لیکن روشن نیست که تأثیر معتزله دقیقاً به چه صورت و از چه راهی بوده است.(1)
استقلال فکری
شیعه و امامت
نخستین وجه استقلال تفکّر شیعی مسأله امامت است. با توجّه به اینکه امامت جانشینی رسالت به جز در مسأله اخذ وحی میباشد، همین مسأله به تنهایی میتواند اختلافات فراوان دیگری به دنبال داشته باشد. برخی میگویند: شیعه تنها در مسأله امامت با معتزله مخالف هستند. به نظر میرسد که این نظیر آن باشد که گفته شود: اختلاف مسیحیان و مسلمانان در نبوّت پیامبر اسلام است. در حالی که همین اختلاف نتایج بسیاری به دنبال دارد. اگر شیعه در برابر قیاس یا اجماع اهل سنت موضعگیری میکند یا به امر بین الامرین قائل است، همه از آن رو است که امام تبیین کرده است. پس صرف اختلاف در مسأله امامت به طور طبیعی مسائل فراوانی به دنبال دارد؛ چرا که اگر شیعه امامت را پذیرفت، نه فقط در باب اخلاق و احکام، بلکه در باب عقاید هم سخن امام را میپذیرد و برای همین مسائل استدلال و احتجاج میکند.
لذا ضرورت دارد هر داوری که درباره شیعه صورت میپذیرد، با توجّه به دیدگاه او در باب امامت طرح شود.
شیعه و بحثهای کلامی بعد از پیامبر
از آنجا که شیعه در زمان پیامبر(2) یا بعد از رحلت آن حضرت شکل میگیرد و از طرفی هم در اقلیّت قرار دارد و نیروی نظامی در اختیار ندارد که با آن در برابر مخالفان ایستادگی کند، معقولترین راه را در بحث و مناظره میجوید. لذا از همان زمان بحثهای کلامی را آغاز میکند، و از باب نمونه، در یک مناظره دوازده تن از شیعیان از جمله: خالد بن سعید، سلمان فارسی، ابوذر، مقداد و عمار بن یاسر... درباره امامت علی(ع) بحث نمودهاند که امام صادق(ع)
______________________________
1. فلسفه و کلام اسلامی، ص 14، گویا آقای وات امکانپذیر نمیداند که معتزله و شیعه به موازات یکدیگر در بعضی مسائل همفکر بوده باشند.
2. الشیعه فی التاریخ، ص 24 و 25.
نتیجه آن را این گونه بیان میکند:(1)
فافحم ابوبکر علی المنبر حتی لم یجر جواباً ثم قال ولیتکم و لست بخیرکم اقیلونی اقیلونی فقال له عمر بن الخطاب انزل عنها... اذا کنت لاتقوم بحجج قریش لم اقمت نفسک هذا المقام و اللّه لقد هممت ان اخلعک واجعلها فی سالم مولی ابی حذیفه.
و همچنین احتجاجات سلمان فارسی(2) و حضرت زهرا(3) درباره امامت.
ائمه شیعی و تربیت متکلّم
علی رغم اینکه گفته میشود کلام شیعه در قرن چهارم یا زمان شیخ مفید شکل یافته است، ائمه شیعی در زمان خویش، هم متکلّم تربیت میکردند و هم آنها را به بحثهای کلامی تشویق مینمودند. قیس بن ماصر از متکلمان شیعه است که قبل از تکوین معتزله، به دست امام سجّاد(ع) تربیت شده است.(4) همچنین است هشام بن الحکم که بحثهای کلامی را از حضرت امام صادق(ع) آموخته است.
حتی مخالفان هم میدانستند که اندیشههای متکلّمان شیعه برگرفته از ائمه است.(5)
بحثهای متکلّمان شیعه اختصاصی به امامت نداشته و در همه مسائل جاری بوده است؛ چنانچه سه اثر از آثار هشام بر ردّ ارسطو و ثنویان و اصحاب طبایع بوده است.(6)
همچنین اینکه ائمه اصحاب خویش را به کلام(7) تشویق مینمودند و یا سخن به یونس(یا یونس لو کنت تحسن الکلام کلمته)(8) خود حاکی از این است که ائمه خواهان آن بودند که اصحابشان علم کلام بیاموزند و به بحثهای کلامی بپردازند.
ائمه شیعی و بحثهای کلامی
از نکات مهمی که مخالفان شیعه به کلی از آن غافل ماندهاند، نگرش خاصی است که در کلمات ائمه وجود دارد و بحثهای کلامی و فلسفی فراوانی که در بیاناتشان آمده است؛
______________________________
1. احتجاج طبرسی، ج 1، ص 104.
2. همان، ص 153 ـ 157.
3. همان، ص 131 ـ ص 149؛ بلاغات النساء، ص 23(به نقل از زندگانی حضرت زهرا،ص 122).
4. اصول کافی، ج 1، ص 174؛ جامعالروات، ج 2 ص 26؛ سفینةالبحار، ج 2، ص 458؛ تأسیسالشیعه، ص 358.
5. برای نمونه ر.ک: توحید صدوق، ص 123 و 133؛ اصول کافی، ج 1،ص 79.
6. فهرست شیخ، ص 355؛ رجال نجاشی، ص 304، معالم العلماء، ص 128.
7. رجال کشی، ص 276 و 277.
8. اصول کافی، ج 1، 171.
مخصوصاً در سخنان امام علی(ع)، امام سجّاد(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) این ویژگی نمود بیشتری دارد. و با توجه به این متون، اصالت کلام شیعی مشخّص میشود؛ در ضمن روشن میشود که با وجود امامان (دست کم در محیطی که آنان حضور داشتند) نیاز چندانی نبود که شیعه متکّم داشته باشد. لذا امام صادق(ع) در مدینه حضور دارند و در کوفه که حضرت حضور ندارد، هشام بن حکم به فعالیتهای کلامی میپردازد؛ زندگی چهار امام مذکور از جهت دیگر هم قابل تأمل است که اگر برخی از امامان شیعه وارد بحثهای کلامی نشدهاند ـ قطع نظر از فشارهای سیاسی ـ به این دلیل بوده که در محیطشان این بحثها چندان مطرح نبوده است.
همان طور که اشاره شد، پیشوایان شیعه قبل از معتزله به طرح مباحث کلامی پرداختهاند. صرف نظر از نهجالبلاغه که مباحث کلامی در آن موج میزند، بیانات امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه نیز از جهت کلامی قابل بررسی است و اگر هم کسی بر اساس یک شبهه در باب نهجالبلاغه ادعا کند که ساخته دست سیّد رضی است، در خصوص ادعیه امام سجّاد(ع) چنین فرض ضعیفی هم مطرح نیست که دستاورد کسی جز امام باشد.
امام سجّاد(ع) درباره برخی مباحث کلامی مربوط به خداشناسی در جاهای متعدد صحیفه نکاتی را یادآور شدهاند، که از آن جمله است:
1. توصیف ناپذیری خداوند
ــ اللهم یا من لایصفه نعت الواصفین.(1)
ــ عجرت عن نعته اوصاف الواصفین.(2)
ــ ضلّت فیک الصفات و تفسخت دونک النعوت.(3)
ــ لایبلغ ادنی مااستأثرت به من ذلک اقصی نعت الناعتین.(4)
2. عدم امکان رؤیت خداوند.
ــ الذی قصرت عن رؤیته ابصار الناظرین.(5)
ــ یا من تنقطع دون رؤیته الابصار.(6)
ــ و لم تدرک الابصار موضع اینیّتک.(7)
2. نفی ضد و شبیه از خداوند
______________________________
1. صحیفه سجّادیه، دعای 31، ب 1.
2. دعای اوّل.
3. دعای 32، ب2.
4. همان، ب 6.
5. همان جا.
6. دعای 5.
7. دعای 47، ب 18.
ــ فقد قدمت توحیدک و نفی الضداد و الانداد و الاشباه عنک.(1)
ــ انت الذی لاضد معک فیعاندک و لاعدل لک فیکاثرک و لاندّ لک فیعارضک.(2)
قبل از آنکه و اصل بن عطا از حلقه درس بصری جدا شود و در صدد بنیان نهادن اعتزال بر آید، امام سجاد(ع) در این ادعیه نفی شبیه از خداوند میکند لزومی ندارد که شیعه نفی را از معتزله اخذ کند(شهادت امام سجاد(ع) حداکثر تا سال 95 ه . گفته شده، در حالی که و اصل در این تاریخ حدوداً 15 ساله است).
3. فراتر از اوهام و ادراک بشر
ــ انت الذی قصرت الأوهام عن ذاتیک و عجزت الافهام عن کیفیتک.(3)
ــ حارت فی کبریائک الأوهام.(4)
4. نامحدود و غیرمتناهی بودن خدا
ــ انت الذی لا تحد فتکون محدوداً.(5)
ــ لاحد له باؤلیه و لا منتهی له بآخریة.(6)
ــ و مجدک ارفع من ان یحد بکنهه(7)
5. نفی صفات جسمی و بشری از خداوند
ــ سبحانک لاتحسّ و لاتمسّ و لاتکاد و لاتماط و لاتنازع و لاتجاری و لاتماری و لاتخادع و لاتماکر.(8)
ــ و بجلال وجهک الکریم الذی لایبلی و لایتغیر و لایحول و لایفنی.(9)
ــ انت الذی لایحویک مکان.(10)
6. ازلی و ابدی بودن خداوند
ــ الحمد لله الاول بلا اول کان قبله و الاخر بلا اخر یکون بعد.(11)
ــ انت الله الاول فی اولیتک و علی ذلک انت دائم لا تزول.(12)
7. توحید خداوند متعال
ــ و جنبنا الالحاد فی توحیدک و التقصیر فی تمجیدک(13)
______________________________
1. همان، ب 72.
2. همان جا.
3. همان، ب 18.
4. همان دعای 32، ب 7.
5. دعای 47.
6. دعای 32.
7. دعای 46.
8. دعای 47.
9. دعای 52.
10. دعای 47.
11. دعای اول.
12. دعای 32.
13.دعای اول.
لیس کمثله شیی و لا یعزب عنه علم شیء و هو بکل شیء محیط و هو علی کل شیء رقیب انت الله لا اله الا انت الاحد المتوحد المفرد المنفرد و انت الله لا اله الاّ انت الکریم المتکرم العظیم المتعظم الکبیر المتکبر و انت الله لا اله الا انت العلی المتعال الشدید المحال و انت الله لا اله الاّ انت الرحمن الرحیم العلیم الحکیم و انت الله لا اله الاّ انت السمیع و البصیر القدیم الخبیر انت الله لا اله الا انت الکریم الاکرم الدائم الأدوم و انت الله لا اله الاّ انت الاول قبل کل احد و الاخر بعد کل عدد و انت الله لا اله الاّ انت الدانی فی علوه و العالی فی دنو و انت الله لا اله الاّ انت ذو البهاء و المجد و الکبریاء و الحمد و انت الله لا اله الاّ انت الذی انشأت الاشیاء من غیر سنخ و صورّت ما صورّت من غیر مثال و ابتدعت المبتدعات بلا اضداد انت الذی قدرت کل شیی تقدیراً و سیّرت کل شیی تیسیراً و دبرت ما دونک تدبیراً انت الذی لایعنک علی خلقک شریک و لم یوازرک فی امرک و زیرو لم یکن لک مشاهد و لانظیر انت الذی اردت فکان حتماً ما اردت...(1)
قبل از آنکه به متن نهج البلاغه رجوع کنیم، سخنان علی(ع) در ابعاد مختلف خداشناسی و مباحث کلامی مربوطه را در آثار متقدم نیز مییابیم.
برای نمونه در کتاب المعیار و الموازنه اسکافی(م. 240) که بیش از یک قرن قبل از تولد رضی نوشته شده، خطبهای از علی(ع) نقل شده که چنین است:
الحمد لله و استعینه و أءمن به و اتوکل علیه، الاول لا شیء قبله و الآخر لاغایة له، علا فدنا، دنا فعلا، لا تقع الاوهام له علی صفةٍ و لا تنعقد القلوب منه علی کیفیة و لا تحیط له بذات و لا یناله التجزیه و لا یدریکه التبعیض الذی لا من شیء کان و لا من شیء خلق ما کان قدره، بان بها الاشیاء و بانت الاشیاء منه فلیست له صفة تنال و لا حدّ تضرب له فیه الامثال کلّ دون صفاته تحبیر اللغات وضل فیما هنالک تصاریف الصفات و حار فی ملکوته عمیقات مذاهب التفکیر و انقطع دون الرسوخ فی علمه جوامع التفسیر و حال دون غیبه المکنون حجب الغیوب و تاهت فی ادنی ادانیها طامحات العقول فتبارک الذی لا یبلغه بعد الهمم و لا یناله غوض الفطن و تعالی الذی لیس له وقت معدود و لا اجل ممدود و لا نعت محدود.(2)
کلمات علی(ع) آن چنان بین مردم رایج بوده است که مؤلف المعیار و الموازنه در فرازی دیگر مینویسد:
______________________________
1. دعای 32.
2. المعیار و الموازنه، ص 254 و 255.
ان عامة ما ذکرنا من کلامه و لم نذکره من خطبه فی التوحید و الثناء علی الله و تذکیره و مواعظه قد تحلی بها اکثر المتکلمین و تزین بها الواعظون و تکسب بها القصاص و تکر بها فی مجالسهم اهل الذکر.(1)
این مسائل را در بیانات دیگر ائمه نظیر امام حسین(ع) (2) و امام باقر(ع) (3) و در حجم بیشتر در سخنان امام صادق(ع) نیز مییابیم.
امام صادق(ع) گاهی با زندیق مصری (4) و گاهی با ابن ابی العوجا، عبد الله بن مقفع، و محمد بن علی کوفی به بحث میپردازد،(5) که شخص نخست از شاگردان حسن بصری، دومی ایرانی و سومی کوفی است. چهارمین امام شیعی که بحثهای فراوانی در زمینه مسائل کلامی مطرح میفرماید امام رضا(ع) است. بخش عمدهای از این بحثها مربوط به دورانی است که در ایران به سر میبردند. نمونهای از این مباحث عبارتند از:
1. الاستدلال بمبادی العقلیه؛(6)
2. فی التوحید؛(7)
3. فی البرهان علی ان الله سبحانه موجود و انه موجد للعالم؛(8)
4. فی البرهان علی ان الله سبحانه واحد لا شریک له؛(9)
5. فی البرهان علی ان صفات الله عین ذاته و ان الصفات الزائد مسلوبة عنه تعالی؛(10)
6. فی البرهان علی ان صفات الفعل خارجة عن ذات الله سبحانه و منتزعة عن مقام الفعل؛(11)
7. فی البرهان علی القضاء و القدر و انه لایوجد شیء فی العالم الا بقضاء الله تعالی؛(12)
8. فی الجبر و التفویض و ضرورة الأمر بین الأمرین.(13)
شیعه و بحثهای کلامی عصر بنیعباس
بسیاری از بحثهای کلامی که در تاریخ اسلام و جود آمده، مربوط به دوران بنی عباس است.
از مهمترین جلسات کلامی که در دوران هارون الرشید دربغداد برگزار میشود، جلسات
______________________________
1. همان، ص 294.
2. موسوعة کلمات الامام حسین(ع)، ص 529.
3. اصول کافی، ج 1، ص 82(حدیث اول).
4. اصول کافی، ج 1، ص 72.
5. همان ص 74 و توحید صدوق، ص 253.
6. توحید صدوق، ص 450، 451، 453، 445.
7. همان، ص 439 و 283.
8. همان، ص 35 و 251.
9. امالی مفید، ص 157.
10. همان،ص 57،130 و 138.
11. همان، ص 436.
12. همان، ص 70 و 369.
13. همان، ص 361؛ اصول کافی، ج 1، ص 58، 157؛ توحید، ص 362 و 363 (عناوین فوق از کتاب الامام علی بن موسیالرضا و الفلسفة الالهیه استاد جوادی آملی برگرفته شده است).
کلامیای است که برمکیان برگزار میکنند و درآنها مباحث بسیار متنوع فلسفی کلامی مطرح میشود.(1)
ریاست این جلسات کلامی با متکلم شیعی هشام بن حکم است(2)، و این امر حاکی از برجستگی خاص او و بالتبع برتری کلام شیعه نسبت به گرایشهای کلامی دیگر است و دست کم نشان دهنده این نکته است که کلام شیعی، همسطح گرایشهای دیگر مطرح بوده است.
دیدگاه کربن درباره شیعه
بین متفکران مغرب زمین، دیدگاه هانری کربن در مقایسه با اندیشههای دیگر غربیان نسبت به شیعه، کاملاً متفاوت است. وی که از نزدیک با فرهنگ شیعه آشنا شده است، در نقد چگونگی برخورد غربیان با شیعه مینویسد:
نزد شرق شناسان احتیاطها و گاهی بی توجهیهای هم مرز با دشمنی وجود داشته که از سوی دیگر با جهلِ اسلام اهل سنت نسبت به مسائل حقیقی تشیع در هماهنگی کامل بوده است... از آنجایی که نتوانستهاند بررسی کلام فلسفه شیعی را بر مبنای متنهای اساسی ـ که با احادیث امامان آغاز و تا تفسیرهای آن مأثورات در طی سدهها بسط پیدا میکند ـ انجام دهند، به توصیفهای سیاسی و اجتماعی بسنده کردهاند که جز به تاریخ بیرونی مربوط نمیشود و در نهایت به این امر منجر میشود که پدیدار دینی شیعی را از طریق تعلیل از امر دیگری استنتاج کرده یا مشتق بدانند و خلاصه اینکه آن پدیدار را به امر دیگر تقلیل دهند؛ اما هر اندازه اوضاع و احوال بیرونی مورد توجه قرار گیرد، حاصل جمع و یا نتیجه آنها، هرگز آن پدیدار دینی آغازین(یعنی آن پدیدار آغازین) که همچون رنگ یا صدایی غیر قابل تأویل به امر دیگری است، نخواهد بود.(3)
او درباره نهج البلاغه مینویسد:
در واقع نهجالبلا غه را میتوان یکی از مهمترین منابع عقاید اندیشمندان شیعی ویژه اندیشمندان دوره چهارم دانست. تأثیر این اثر را به شیوههای گوناگونی میتوان حس کرد. ترتیب منطقی اصطلاحات، استنتاج نتایج صحیح، جعل برخی از اصطلاحات، و زبان عربی که با توجه به غنا و زیبایی آن و مستقل از ترجمه
______________________________
1. مسعود، مروج الذهب، ج 3، ص 379.
2. ابن الندیم، فهرست، ص 123؛ شبلی نعمان، تاریخ علم کلام، ترجمه سید تقی داعی گیلانی، ص 31.
3. تاریخ فلسفه اسلامی، ص 40 و 41.
متنهای یونانی به عربی، در زبان ادبی و فلسفی وارد شدهاند. برخی از مسائل فلسفی اساسیِ مطرح شده در کلام امام اول، نزد ملاصدرا و مکتب او بسطی پیدا کردند.(1)
متکلمان شیعه از آغاز تا عصر مفید
1) کمیل بن زیاد؛(2) 2) سلیم بن قیس هلالی؛(3) 3) حارث عوار همدانی؛(4) 4) ابو هاشم بن محمد بن حنفیه؛(5) 5) میثم بن یحی تمار؛(6) 6) اولیس قرنی(ابن عامر) سید تابعین؛(7) 7) صعصعة بن صوحان؛(8) 8) اصبغ بن نباته؛(9) 9) علی بن اسماعیل بن میثم؛(10) 10) زرارة بن اعین؛(11) 11) ابوطالب حضری؛(12) 12) محمد بن عبدالله طیّار؛(13) 13) ابو جعفر احول مؤمن الطاق؛(14) 14) محمد بن حکیم خثعمی؛(15) 15) هشام بن الحکم؛(16) 16) یونس بن عبد الرحمن؛(17) 17) محمد بن اسحاق قمی؛(18) 18) مظفرالدین محمد خراسانی؛(19) 19) علی بن عباس جزاینی رازی؛(20) 20) فضل بن شاذان نیشابوری؛(21) 21) ابوطیب رازی؛(22) 22) ابو منصور صرام نیشابوری؛(23) 23) ابن ابی عقیل عمانی؛(24) 24)ابو عبدک جرجانی؛(25) 25) ابن مملک اصفهانی...؛(26) 26) محمد بن ابو جعفر رازی؛ 27) اسماعیل بن محمد بن اسماعیل بن هلال محزومی؛ 28) حدیدبن حکیم وجه متکلم؛ 29) اسماعیل بن اسحال ابو سهل نوبختی؛
______________________________
1. همان، ص 56ـ57.
2. الشیعة الامامیه، ص 55؛ تأسیس الشیعه، ص 356.
3. همان و تأسیس الشیعه، ص 357.
4. همان و تأسیس الشیعه، ص 357.
5. تأسیس الشیعه، ص 355.
6. همان جا.
7. همان، ص 357.
8. همان، ص 355.
9. همان، ص 358.
10. الفهرست، ص 223.
11. همان، ص 276.
12. رجال کشی، ص 278.
13. رجال کشی، ص 217.
14. الفهرست، ص 224؛ فهرست شیخ، ص 323؛ رجال نجاشی، ص 228.
15. رجال کشی.
16. الفهرست، ص 223؛ معالم العلماء، ص 128؛ فهرست شیخ، ص 355؛ رجال نجاشی، ص 305.
17. رجال کشی، ص 498.
18. فهرست شیخ، ص 265.
19. فهرست شیخ، ص 331.
20. فهرست شیخ، ص 223.
21. همان، ص 254، 255.
22. همان، ص 376.
23. همان، ص 381.
24. همان، ص 368.
25. همان، ص 368.
26. همان، ص369
30) محمد بن بشر ابوالحسین سوسنگردی؛(1) 31) ابو الحسین علی بن وصیف؛(2) 32) حسن بن موسی نوبختی.(3)
3. صف آرایی معتزله و شیعه در برابر هم در زمینههای مختلف
یکی دیگر از وجوه استقلال شیعه صفآرایی در برابر معتزله از همان دوران شکلگیری آنان است.
اختلافات کلامی معتزله و شیعه
شیعه و معتزله در مسائل بسیاری با یکدیگر اختلاف دارند و اگر شیعه افکار خویش را از معتزله گرفته باشد، این اندازه اختلاف با آنان قابل توجیه نیست. در اینجا به برخی از اختلافات اشاره میکنیم:
1. اتفق اهل الامامة علی انه لابد فی کل زمان من امام موجود... و اجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک وجواز خلّو الازمان الکثیرة من امام موجود.(4)
2. اتفقت الامامیة علی ان الامامه لا تثبت مع عدم المعجز لصاحبها الا بالنص علی عینه و التوقیف و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(5)
3. اتفقت الامامیة علی ان الامامة بعد النبی(ص) فی بنی هاشم خاصة... و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(6)
4. اتفقت الا مامیة علی ان رسول الله(ص) استخلف امیر المؤمنین(ع) فی حیاته و نصّ علیه... و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(7)
5. اتفقت الامامیه علی ان النبی(ص) نص علی امامة الحسن و الحسین بعد امیر المؤمنین(ع)... و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(8)
6. اتفقت الامامیة علی ان الامام الدین لایکون الاّ معصوماً من الخلافلله تعالی... و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(9)
7. اتفقت الامامیة علی ان رسول الله(ص) نص علی علی بن الحسین و... واجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(10)
______________________________
1. همان، ص 279.
2. الفهرست، ص 226.
3. همان، ص 225.
4. شیخ مفید، اوائل المقالات، ص 4.
5. همان جا.
6. همان جا.
7. همان جا.
8. همان جا.
9. همان، ص 4 و 5.
10. همان، ص 5.
8. اتفقت الامیة علی ان الائمة بعد الرسول(ص) اثنی عشر اماماً و خالفهم فی ذلک کل من عداهم من اهل الملة.(1)
9. اتفقت الامیة... علی ان المتقدمین علی امیرالمؤمنین ضلّال فاسقون... و اجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک.(2)
10. اتفقت الامامیة و الزیدیة و الخوارج علی ان الناکثین و القاسطین من اهل البصرة و الشام اجمعین، کفار ضلال ملعونون بحربهم امیرالمؤمنین(ع)... و اجمعت المعتزلة سوی العزال و عمر بن عبید ابن باب... علی خلاف ذلک.(3)
11. اتفقت الامامیة و الزیدیة و جماعة من اصحاب الحدیث علی انّ الخوارج ... فی النار بذلک مخلدون و اجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک.(4)
12. اتفقت الامامیة علی ان من انکر امامة احد الائمة و جحد ما اوجبه الله تعالی من فرض الطاعة فهو کافر ضال مستحق للخلود فی النار و اجمعت المعتزلة علی خلاف دلک.(5)
13. اتفقت الامامیة علی ان العقل محتاج فی علمه و نتائجه الی السمع و انه غیر منفک عن سمع ینّبه العاقل علی کیفیة الاستدلال و انه لابد فی اول التکلیف و ابتدائه فی العالم من رسول و وافقهم فی ذلک اصحاب الحدیث و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(6)
14. اتفقت الامامیة علی وجوب رجعة کثیر من الاموات الی الدنیا قبل یوم القیامة و ان کان بینهم فی معنی الرجعه اختلاف و اتفقوا علی اطلاق لفظ البداء فی وصف الله تعالی و ان ذلک من جهت السمع دون القیاس و اتفقوا علی ان ائمه الضلال خالفوا فی کثیر من تألیف القرآن و عدلوا عن موجب التنزیل و سنة النبی(ص) و اجمعت المعتزلة... علی خلاف الامامیة فی جمیع ما عددناه.(7)
15. اتفقت الامامیة علی ان الوعید بالخلود فی النار متوجه الی الکفار خاصة دون مرتکبی الذنوب من اهل المعرفة بالله تعالی و الاقرار بفرائضه من اهل الصلاة... و اجمعت المعتزلة علیخلافذلکو زعموا انالوعید بالخلود فیالنار عام فیالکفار و جمیع فساق اهلالصلاة.(8)
16. اتفقت الامامیة علی ان من عُذّب بذنبه من اهل الاقرار و المعرفة و الصلاة لم یخلّد فی العذاب و اخرج من النار الی الجنة... و اجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک.(9)
17. اتفقت الامامیة علی ان رسول الله(ص) یشفع یوم القیامه لجماعة من مرتکبی الکبائر من
______________________________
1. همان، ص 6.
2. همان جا.
3. همان، ص 7.
4. همان جا.
5. همان جا.
6. همان، ص 7 و 8.
7. همان جا.
8. همان جا.
9. همان جا.
امته و أن امیرالمؤمنین(ع) یشفع فی اصحاب الذنوب من شیعته و أن ائمة آل محمد(علیهم السلام) یشفعون کذلک... و اجمعت المعتزلة علی خلاف ذلک و زعمت ان شفاعة رسول الله للمطیعین دون العاصین و أنه لایشفع فی مستحق العقاب من الخلق اجمعین.(1)
18. اتفقت الامامیة علی ان مرتکب الکبائر من اهل المعرفة و الاقرار لایخرج بذلک عن الاسلام... و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(2)
19. اتفقت الامامیة علی ان الاسلام غیر الایمان... و اجمعت المعتزلة... علی خلاف ذلک.(3)
20. اتفقت الامامیة علی ان قبول التوبة تفضّل من الله عزوجل و لیس بواجب فی العقول اسقاطهالما سلف من استحقاق العقاب... و اجمعت المعتزلة علی خلافهم و زعموا ان التوبة مسقطة لما سلف من العقاب علی الوجوب.(4)
21. معتزله قائل به تفویض است و میگوید: «افعال العباد غیر مخلوقة فیهم و انهم المحدثون لها(5) و... ان العبد قادر خالق لافعاله خیرها و شرها(6) و ان الله تعالی لیس له فی افعال العباد المکتسبه صنع و لا تقدیر لا بایجاد و لا نفی»(7)ولی شیعه معتقد به امر بین امرین است.(8)
22. امامیه معتقد است اگر نصوص شرعی بر خلاف احکام قطعی عقل دلالت داشته باشد، باید تأویل شود، ولی معتزله در پیروی از عقل افراط کرده، تا جایی که برخی از نصوص شرعی را که با عقل تلاثم ندارد، منکر شده است.(9)
23. امامیه امر به معروف و نهی از منکر را به دلیل کتاب و سنت واجب میدانند و معتزله به حکم عقل آن را واجب میدانند.(10)
24. معتزله میان وجود و عدم به حد وسط معتقد است و آن را حال مینامند، اما امامیه هیچ اعتقادی به آن ندارد و میگویند بین وجود و عدم حد فاصلی نیست.(11)
مناظرات شیعه با معتزله
از همان نخستین دورههای تکوین معتزله شیعه بحثها و برخوردهایی با آنها داشته است. در
______________________________
1. همان،ص 9 و 10.
2. همان، ص 10.
3. همان جا.
4. همان، ص 10.
5. شرح اصول الخمسه، ص 323.
6. المنیة و الامل، ص 149.
7. الفرق بین الفرق، ص 94.
8. اعتقادات صدوق، ص 69.
9. معالم الفلسفة الاسلامیة، ص 173.
10. همان، ص 171 ـ 172.
11. همان، ص 172.
این بحثها گاهی خود ائمه و گاهی شاگردان آنها شرکت داشتهاند؛ از جمله مناظره امام صادق(ع) با یک معتزلی که فخر رازی در کتاب المطالب العالیه من العلم الالهی بدان اشاره کرده است.(1)
همچنینگفتوگوی امامصادق(ع) با واصلبن عطا(2)و نیز مناظراتهشام بن حکم با عمرو بن عبید(3)و ابو هذیل علاف(4)و بحثهای ابنمملّک اصفهانی با ابو علیجبایی(5)درباره امامت.
دکتر سامی النشار درباره هشام میگوید:
تهاجم المعتزله هشاماً و نبذوه بالزندقه... فهذا دلیل واضح علی انه اکبر مناقض للمعتزله بل انه نجح الی حد کبیر فی قطعهم.
و بحثهای علی بن اسماعیل از متکلمان شیعه با ابو هذیل و نظّام(6) و بحثهای فراوان شیخ مفید با معتزله، که در موارد متعددی اتفاق افتاده و در الفصول المختاره از آنها یاد شده است.
کنابهای شیعه علیه معتزله
1. مجالسة مع ابی علی الجبائی بالاهواز(ابوسهل نوبختی)(7)
2. کتاب الرد علی معتزله(هشام بن حکم)(8)
3. کتاب الرد علی المعتزله فی طلحة و الزبیر(هشام بن حکم)(9)
4. کتاب الرد علی من قال بامامة المفضول(هشام بن حکم)(10)
5. کتاب الردعلی المعتزله فی امامة المفضول(مؤمن الطاق)(11)
6. کتاب النقض علی الاسکافی(فضل بن شاذان نیشابوری)(12)
7. النقض علی ابی الهذیل فی المعرفة(محمد بن حسن نوبختی)(13)
8. الرد علی اصحاب المنزلة بین المنزلین و الوعید(محمد بن حسن نوبختی)(14)
______________________________
1. المطالب العالیه، ج9، ص 250.
2. فضل الاعتزال، ص 239؛ طبقات المعتزلهابن المرتضی، ص 33؛ المنیة و الامل، ص 25 و 26(گر چه این ماجرا چون در منابع معتزله به شکل خاصی نقل شده و کیفیت طرح آن به نفع آنها است، جای بحث و بررسی دارد، ولی این مقدار از نقل آنها قابل قبول است که شیعه در مقابل آنها موضعگیری منفی داشته است).
3. اصول کافی، ج 1، ص 169 و 170؛ مروج الذهب، ج 4، ص 105.
4. ر.ک: نشأة الفکر الفلسفی فیالاسلام.
5. مروج الذهب، ج 4، ص 104؛ مذاهب الاسلامیین، ج 1، ص 127.
6. رجال نجاشی، ص 176.
7. دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 5، ص 582.
8. رجال نجاشی، ص 305.
9. الفهرست، ص 224.
10. همان، ص 224.
11. همان، ص 223.
12. رجال نجاشی، ص 217.
13. فرق الشیعه، نوبختی(مقدمه).
14. همان جا.
9. کتاب فصائح المعتزله (ابن راوندی)(1)
کتابهای معتزله در رد شیعه
1. کتاب الرد علی الرافضه (بشر بن معتمر)(2)
2. کتاب الرد علی هشام بن الحکم(بشر بن معتمر)(3)
3. کتاب الامامة علی هشام (ابو هذیل العلاف)(4)
4. کتاب امامة ابی بکر (قاسم بن خلیل دمشقی)(5)
5.کتاب التوحید علی اصناف المشبههه و الجهمیه و الرافضه(جعفر بن مبشر)(6)
6.کتاب الجامع علی الرافضه(اصم)(7)
7.کتاب الجامع علی الرافضة و الحشویه(ضرار بن عمرو)(8)
8.کتاب علی هشام (ابو جعفر اسکافی)(9)
9.کتاب المسائل علی هشامیّه(ابن راوندی)(10)
تهمتهای معتزله به شیعه
به نظر میرسد که اساساً بحث تأثیرپذیری شیعه از معتزله و مسأله قائل بودن هشام به تجسم، از طریق معتزله طرح شده و سپس به آثار و منابع کلامی راه یافته و سرانجام به مستشرقان رسیده است. تاکنون طریقی غیر از معتزله که تأثیر شیعه از معتزله یا اهل تشبیه بودن شیعه را مطرح کند، در اختیار نیست؛ البته آنچه جای تعجب است این است که اهل حدیث و اشاعره با اینکه معتزله را در صف مشرکان و کفار و مرتکبان کبائر(11) قرار میدهند، با این حال، سخنان معتزله را درباره شیعه قبول کرده و آنها را تکرار کنند.
ابوالحسن اشعری قویترین پایه مخالفت با معتزله را در اهل سنت بنیان نهاده، در خصوص استناد قول به تشبیه به شیعه، یا اصلاً سندی ذکر نمیکند، یا آن را تنها از زبان گروهی از معتزله نظیر جاحظ، ابو هذیل، ابن راوندی و وراق(12) نقل مینماید. بعد از مقالات
______________________________
1. الفهرست، ص217؛ ابنراوندیدر ابتدا معتزلی بودهو بعد از آنان رویگردان شده و اینکتاب را بر رد آنها نوشته است.
2. الفهرست، ص 185.
3. همان، ص 185.
4. همان، ص 204.
5. همان، ص 206.
6. همان، ص 208.
7. همان، ص 214.
8. همان، ص 215.
9. همان، ص 213.
10. همان، ص 217.
11. ثورة العقل، ص 237.
12. مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 103، 105، 257؛ وراق هم ابتدا معتزله بوده است که بعد معتزله او را طرد کردهاند (جامع الرواة، ج 2، ص 408).
الاسلامیین منبعی که به عنوان سند در اختیار بعدیها قرار گرفت، الفرق بین الفرق بغدادی است که نسبت تشبیه به شیعه را از همین چهار نفر نقل میکند(1). بعد از بغدادی، شهرستانی، سخنان او را در ملل و نحل نقل کرد. نظر فخر رازی درباره اعتبار منقولات ملل و نحل چنین است:
من اشهر الکتب فی هذا الموضوع (الملل و النحل)؛ انه کتاب حکی فیه مذاهب اهل العالم بزعمه الا انه غیر معتمد علیه لانه نقل المذاهب الاسلامیه من الکتاب المسمی بالفرق بین الفرق من تصانیف الاستاذ ابی منصور البغدادی و هذا الاستاذ کان شدید التعصب علی المخالفین و لا یکاد ینقل مذهبهم علی الوجه الصحیح ثم ان الشهرستانی نقل مذاهب الفرق الاسلامیه من ذلک الکتاب.(2)
آثار تألیفی بعدی هم غالباً به منابع یاد شده استناد میکنند. ابن تیمیه در عبارتی که در ابتدای این مقاله مطرح شد، از کسی که مشخصاً اسم میبرد، اشعری است. عبدالرحمن بدوی در مذاهب الاسلامیین مینویسد: ابو هذیل گفته است: هشام قائل به تشبیه است.
نویسنده اصول العقیده بین المعتزله و الشیعه الامامیه علاوه بر منابع مذکور ادعایی نسبت به هشام و منابع شیعی دارد، او میگوید:
تذکرالمصادر التی تورخللشیعة الامامیة ان منقدمائهم من کان یذهب الی التجسیم صراحة مثل هشام بن الحکم و هشام الجورالقی فقد اشهر کل منها بالقول بالشبیه و التجسیم و تکاد تتفق المصادر الامامیة ایضاً مع المصادر الاخری فی نسبة التجسیم الیها... بل ان تبرأ الائمة من قول هشام بالتجسیم نص صریح فی کتبهم.(3)
البته نظر جامع درباره هشام یک بحث مستقل را در جایی دیگر میطلبد؛ ولی در منابع شیعی نکاتی وجود دارد که کاملاً نظر نویسنده را رد میکند لااقل لازم است که بین همه این آرا جمع کرد.
فی تفسیر علی بن ابراهیم عن احمد بم محمد بن نصر عن علی بن موسی الرضا(ع) قال: قال لی یا احمد ما الخلاف بینکم و بین اصحاب هشام بن الحکم فی التوحید؟
فقلت: جعلت فداک قلنا نحن بالصورة للحدیث الذی روی ان رسول الله(ص) رأی ربه فی صورة شاب و قال هشام بن الحکم بالنفی للجسم...(4)
______________________________
1. الفرق بین الفرق، ص 41.
2. مناظرات فخرالدین رازی فی بلاد ماوراء النهر، ص 39.
3. اصول العقیده بین المعتزله و الشیعة الامامیه، ص 195، 197.
4. تفسیر نورالثقلین، ج 5، ص 155.
در حالی که از خود هشام بن حکم نقل است که گوید:
الاشیاء کلها لاتدرک الا بأمرین... تعالی الله ان یشبهه خلقه.(1)
نیز میگوید:
فعلمت ان لها [اشیاء] خالقاً خلقها و مصوراً صورها مخالفاً لها علی جمیع جهاتها.(2)
علاوه بر این، در بین آثار هشام، از کتابی نام برده میشود که عنوان آن الدولة علی حدوث الاجسام است(3).
بنابراین، به نظر میرسد که آنچه به هشام نسبت داده شده، فقط ساخته دست معتزله است. زیرا هشام دهها کتاب نوشته است که اسامی آنها در فهرست شیخ طوسی، الفهرست ابن ندیم، معالم العلماء ابن شهر آشوب و... موجود است و مطالبی که به هشام نسبت میدهند، هیچ یک به کتابهای او استناد ندارد، که مثلاً او در فلان کتاب قائل به تجسیم و تشبیه است.
همه این تهمتها در بحثهای با معتزله بوده که چنین چیزی را گفته آیا لااقل احتمال داده نمیشود که(به قول شهرستانی لایجوز أن یغفل عن الزاماته علی المعتزله)(4) الزامات او باعث این تهمتها شده باشد.
ابن راوندی که دورانی معتزلی بوده بعد برگشته یک چنین تحلیلی دارد که علت دشمنی جاحظ با هشام در کتاب فضلیه المعتزله مناظرات هشام با علاف است که سبب شد تا جاحظ مطالبی بر ضد هشام بنویسد و به این ترتیب انتقام استادش را از هشام بگیرد (ان الذی حمل الجاحظ علی ذلک العصبیه و طلب ثأر استاده من هشام بن الحکم).(5)
سامی النشار، هشام را بزرگترین شخصیت کلامی قرن دوم دانسته، و او را به عنوان بزرگترین نقاد معتزله معرفی کرده و همین امر را سبب وارد کردن اتهامات بیپایه معتزله درباره ارتباط وی با ثنویت(6) دانسته است(7).
در یک روایت که مرحوم صدوق نقل میکند، امام رضا(ع) روایات جبر و تشبیه درباره شیعه را ساخته دست مغرضان میداند(8).
______________________________
1. اصول کافی، ج 1، ص 99 و 100.
2. توحید صدوق، ص 289.
3. معالم العلماء، ص 128؛ فهرست شیخ طوسی، ص 355؛ الفهرست، ص 224؛ فقط در الفهرست ابن ندیم تعبیر حدث به جای حدوث به کار رفته است.
4. شهرستانی، ملل و نحل، ج 1، ص 165.
5. الانتصار، ص 212.
6. با اینکه قبلاً اشاره کردیم که یکی از کتابهای هشام در رد ثنویین بوده است.
7. نشأة الفکر الفلسفی فی الاسلام، ج 2، ص 172.
8. توحید صدوق، ص 363 و 364.
الحسین بن خالد عن ابی الحسن علی بن موسی الرضاء قال قلت له: یا ابن رسول الله ان الناس ینسبوننا الی القول بالتشبیه و الجبر لما روی من الاخبار فی ذلک عن الائمه فقال: یا ابن خالد اخبرنی عن الاخبار التی رویت عن ابائی فی التشبیه و الجبر اکثرام الاخبار التی رویت عن البنی فی ذلک فقلت: بل ما روی عن النبی فی ذلک اکثر قال: فلیقولوا: ان رسول الله(ص) کان یقول بالتشبیه و الجبر اذاً فقلت له: انهم یقولون: ان رسول الله(ص) لم یقل من ذلک شیءً و انما روی علیه قال: فلیقولوا فی آبائی (علیهمالسلام): انهم لم یقولوا من ذلک شیئاً و انّما روی علیهم ثم قال: من قال بالتشبیه و الجبر فهو کافر مشرک...
حال با اینکه ائمه شیعی این گونه تشبیه را رد میکنند، باز هم معتزله شیعه را مشبهه میداند.(1) بنابراین هیچ بُعدی ندارد که برای هشام بن حکم هم چنین عقایدی نسبت دهند. در صورتی که لااقل در زمان اشعری و بعدیها منابع روایتی شیعه مملو است از روایات نفی تشبیه و جبر، ولی اینان کاری به منابع شیعی ندارند، و این تنها حرف خیاط است که به عنوان وحی منزل درباره شیعه تکرار میشود و کمتر کسی است که شیعه را از دید شیعه بشناسد و نه با دیدگاه خصمانه دشمنان آنان؛ در حالی که اگر قرار باشد دیدگاه دشمنان به عنوان ملاک شناخت قرار گیرد در تمام دنیا هیچ گروهی حرف قابل قبولی نخواهد داشت.
لذا نظر مرحوم مفید درباره هشام این است که «لسنا نعرف ما حکاه المعتزله عن هشام الحکم فی خلافه و عندنا انه تخرص منهم علیه و غلط ممن قلدهم فیه فحکاه من الشیعه عنه و لم نجدله کتاباً مصنفاً و لامجلساً ثابتاً و کلامه فی اصول الامامه و مسائل الامتحان یدل علی ضدما حکاه الخصوم عنه».(2)
شاهد برای حرف مفید چیزی است که خیاط در انتصار بر علیه هشام، سکاک، علی بن میثم نقل میکند. در این مطالب فقط گزارش از گفت و گوهای حضوری است که معتزله حضور داشتهاند. خیاط مینویسد:
لقد جمع بینه(هشام) و ابی الهذیل بمکه و حضرها الناس فظهر من انقطاعه و فضیحته و فساد قوله ما صاربه شهرة فی اهل کلام... و کذالک علی بن المیثم بالبصرة کان فی ایدی احداث المعتزله و کذلک کان السکاک به الامس و هو احد اصحاب الهشام لم یکلمه معتزلی قط الاّ قطعه.(3)
آقای معروف حسنی هم نظر مفید را دارد و مینویسد: «هذه النسبة جاءته(هشام) من
______________________________
1. انتصار خیاط، به نقل از الغدیر، ج 3، ص 90.
2. اوائل المقالات، ص 14.
3. الانتصار، ص 212.
قبل اخصامه المعتزله کانوا یرونه من انکر اخصامهم الاقویا و یتبع المتأخرون منهم علی منوالهم»(1)
تأثیر شیعه بر معتزله
آنچه که بیان شد، ناظر به استقلال کلام شیعه بود؛ در مقابل کسانی که گفتهاند شیعه تحت تأثیر معتزله بوده است. در این بحث برآنیم که نه فقط کلام شیعه تحت تأثیر معتزله نیست و گرایش مستقلی دارد، بلکه معتزله بودهاند که تحت تأثیر کلام شیعی قرار گرفتهاند.
تأثیر عام بر معتزله
در بین اندیشههای معتزله مسأله عدل و توحید جزء مهمترین بخشهای اندیشه آنها است. بر خلاف ادعای خیاط که در این مسائل بود که شیعه را وامدار معتزله میانگارد، این معتزلهاند که در این مباحث تحت تأثیر امام علی(ع) بودهاند.(2)(فاما امیر المؤمنی فخُطَبه فی بیان نفی التشبیه و فی اثبات العدل اکثر من ان تحصی(3). از بین متفکران شیعه کسی که این نکته را بیان کرده، سیّد مرتضی است. او در امالی مینویسد:
اعلم ان اصول التوحید و العدل مأخوذة من کلام امیر المؤمنین علی(ع) و خُطَبه؛ انها تتضمن من ذلک ما لازیاده علیه تفصیل و لاغایة و راءه و من تأمَّل المأثور فی ذلک من کلامه علم ان جمیع ما اسهب المتکلمون فی تصنیفه و جمیعه انها هو تفصیل لتلک الجمل و شرح لتلک الاصول.(4)
عدهای از معتزله، سر سلسله اعتزال خود را علی(ع) قرار دادهاند، و گاهی هم به جز علی(ع)، از دیگر امامان شیعی هم یاد کردهاند.
صاحب طبقات المعتزله، امام علی و امام حسن و امام حسین را از متقدمان معتزله شمرده است(5). قاضی عبدالجبار در طبقات المعتزله علی(ع) و امام حسن و امام حسین و امام پنجم را از متقدمان معتزله شمرده است(6).
______________________________
1. الشیعه بین الاشاعرة و المعتزله، ص 151.
2. ر.ک: بلخی، ذکر المعتزله، ص 64؛ قاضی عبدالجبار، فضل الاعتزال و ذکر المعتزله، ص 146، 147، 163، 214 و 215؛ المنیة و الامل، ص 17 و 18؛ البحر الزخار، ج 1، ص 44؛ نشوان الحمیدی، الحور العین، ص 260.
3. فضل الاعتزال، قاضی عبدالجبار، ص 150.
4.امالی سیّد مرتضی، ج 1، ص 148.
5. قاضی عبدالجبار همدانی،طبقات المعتزله، ص 1و 15؛ المنیه و الامل، ص 17 و 22.
6. طبقات المعتزله، ص 214.
گاهی سندی ذکر کردهاند که اندیشههای معتزله از طریق ابوهاشم به امام علی(ع) برمیگردد؛ نظیر آنچه ابن ندیم در الفهرست آورده است؛(1) که البته سند مستقلی است و از طریق بلخی نیست.
اخبرنی عمی احمد و عمی هارون قالوا: حدثنا ابویعلی زرقان و اسمه محمد بن شداد صاحب ابی الهذیل قال: حدثنا ابوالهذیل العلاف محمد بن الهذیل قال: اخذت هذا الذی انا علیه من العدل و التوحید عن عثمان بن الطویل و کان معلم ابی الهذیل قال ابو الهذیل و اخبرنی عثمان انه اخذ عن واصل بن عطا و ان و اصلاً اخذه عن ابی هاشم عبد الله بن محمد بن الحنفیه و ان عبد الله اخذه من ابیه محمد بن الحنفیه و ان محمداً اخبره انه اخذه عن ابیه علی(ع) و ان اباه اخذه عن رسول الله(ص) اخبره ان جبرئیل نزل به عن الله جل و تعالی(2) بنابراین آنچه آقای جعفریان میفرماید: نقل این سند در تعدادی از کتب معتزله دلیل بر تعدد سند آن نیست(3) در آنجا که به بلخی برگردد درست است اما این دلیل نمیشود که سند دیگری نداشته باشد چنانکه ملاحظه شد آنچه ابن ندیم آورده از طریق بلخی نمیباشد و خود سند مستقلی است.
گرچه گاهی در بعضی از این اسناد گفته شد که واصل از محمد حنفیه گرفته است و محمد هو الذی ربی واصلاً و علّمه و محمد اخذ عن ابیه علی بن ابی طالب(4) سید مرتضی این سند را رد میکند چون واصل متولد 80 است و محمد حنفیه متوفای81(5) بنابراین واصل نمیتوانسته است از محمد بن حنفیه اخذ کرده باشد و باعث تعجب است که مؤلف اصول العقیدة مینویسد: اما نشاة واصل بن عطا علی ید محمد بن الحنفیه فهی حقیقة تاریخیة ثابته و قد اثبتها البلخی ایضاً.(6)
یکی دیگر از افرادی که خواسته این نظر را رد کند که معتزله از امام علی(ع) گرفته است آقای دکتر احمد فؤاد الاهوانی است.
در مقدمهای که در کتاب شرح اصول الخمسه قاضی عبد الجبار المعتزلی دارد مینویسد: و قد نظر القاضی فی قضیة الاعتزال... و انتهی الی رای ذکره فی ابتداء هذا الکتاب من ان اصل الاعتزال هو علی بن ابی طالب باعتبارانه اول من بحث فی دقائق علم الکلام و اخذ عنه ابنه محمد بن الحنفیه ثم ابنه ابوهاشم بن محمد بن الحنفیه و عنه اخذ واصل بن عطا ولکن
______________________________
1. الفهرست، ص 202.
2. همانجا.
3. مناسبات فرهنگی بین معتزله و شیعه، ص 22.
4. احمدبن یحیی، طبقات المعتزله، ص 7.
5. امالی سید مرتضی، ج 1، ص 165.
6. اصول العقیده بین المعتزله و الشیعة الامامیه، ص 28.
هذه الروایه تعوزها الاسانید الادلة التاریخیه و لوانها تفسر الصله بین شیعه و المعتزله و الحق ان هذا یتنافی مع ما ذکره مؤلفوا کتب الفرق مثل البغدادی و اسفرایئنی و غیر هم من ان علی بن ابی طالب نهی عن الخوض فی امر القدر و قال للسائل الذی سئله انه طریق دقیق لاینبغی الخوض فیه فکیف یتلائم هذا الخبر مع ما ذکره القاضی من ان علیاً من ان علیاً اول من بحث فی دقائق علم الکلام.(1)
به نظر میرسد آقای دکتر دوست داشتهاند که معتزله تحت تأثیر شیعه نباشد لذا تمسک کرده به یک جملهای که بغدادی از امام علی نقل کرده است اما این احتمال را ندادهاند که حضرت صرفاً این جمله را به خاطر اهمیت مسئله فرموده باشند شاهدش آن است که در کنار این جمله در نهج البلاغه(2) در جایی دیگر(3) توضیح میدهند در جواب کسی که از حضرت میپرسد اکان مسیرنا الی الشام بقضاء من الله او قدر میفرماید: و یحک لعلک ظننت قضاء لازما و قدراً حاتماً و لوکان ذلک کذلک لبطل الثواب و العقاب و سقط الوعد و الوعید تازه در منابع شیعه همان جریان نهج البلاغه به صورت مفصل آمده است که کاملاً میرساند حضرت ابتدا اهمیت را بیان فرموده و سپس به توضیح پرداختهاند.
جاء رجل الی امیر المؤمنین(ع) فقال یا امیر المؤمنین اخبرنی عن القدر قال بحر عمیق فلا تلجه قال یا امیر المومنین اخبرنی عن القدر. قال(علیهالسلام) طریق مظلم فلاتسلکه قال یا امیر المومنین اخبرنی عن القدر قال سر الله فلاتکلفه(4) یا امیر المومنین اخبرنی عن القدر فقال امیر المومنین اما اذا ابیت فانی سائلک اخبرنی اکانت رحمة الله للعباد قبل اعمال العباد...(5) علاوه اگر آقای دکتر کتاب بغدادی را مطالعه میفرمودند و فقط این قسمت را که با اندیشههای ایشان سازگار بود نمیدیدند متوجه میشدند که نظر بغدادی هم از نقل این خبر فقط اهمیت قدر از نظر علی(ع) بوده چون بغدادی خود در الفرق بین الفرق ریشه کلام اهلسنت را این چنین بیان میکند فاول متکلمیهم من الصحابه علی بن ابی طالب کرم الله وجهه ناظر الخوارج فی مسائل الوعد و الوعید و ناظر القدریه فی المشیئة و الاستطاعه و القدر... ثم زیدبن علی زین العابدین و له کتاب فی رد القدریه... و من بعد هذه الطبقه جعفر بن محمد الصادق و له کتاب الرد علی القدریه(6) مسئلهای را آقای احمد امین مصری در این بحث اشاره میکند که ان بعض الشیعه فیزعموا ان المعتزله له اخذوا عنهم و ان واصل بن عطا
______________________________
1. شرح الاصول الخمسه، ص 7.
2. نهجالبلاغه، ص 526.
3. همان، ص 481.
4. در نهج البلاغه سوالها حذف شده فقط آمده است مثل عن القدر فقال طریق مظلم فلا تسلکوه و بحر عمیق فلا تلجوه و سر الله فلا تتکلفوه که به نظر میرسد سید رضی اینجا گزینش کرده باشد و بقیه را حذف کرده باشد.
5. توحید صدوق، ص 365.
6. الفرق بین الفرق، ص 220.
راس المعتزله تتلمذ لجعفر الصادق انا ارجح ان الشیعه هم الذین اخذوا من المعتزله تعالیمهم و تتبع نشوء مذهب الاعتزال یدل علی ذلک (1) اما اینکه بعض الشیعه گفتهاند که واصل شاگرد امام صادق(ع) بوده چه کسی گفته و کجا گفته آقای احمد امین هیچ سندی را بیان نمیکند ما هم تا بحال در کتابی ندیدهایم اما اینکه ایشان میفرماید من ترجیح میدهم که شیعه از معتزله گرفته است نیازمند دلیل میباشد که اثبات کند شیعه در کدامین مسأله تحت تأثیر معتزله بوده البته ایشان جملهای را ذکر میکنند که تتبع نشوء مذهب الاعتزال یدل علی ذلک که عین این عبارت را یک نفر شیعی هم میتواند ادعا کند ولی صرف این جمله چیزی را نمیتواند اثبات کند ایشان بعد جریانی را ذکر میکند که زیدبن علی زعیم الفرقه الشیعه الزیدیه التی تنتسب الیه تتلمذ لواصل و کان جعفر یتصل بعمه و یقول ابو الفرج الاصفهانی فی مقاتل الطالبیین کان جعفر بن محمد یمسک لزیدین علی بالرکاب یسوی ثیابه علی السرج فاذا صح ما ذکره الشهرستانی و غیره عن تتلمذ زید لواصل فلا یعقل ان یتلمذ و اصل لجعفر با این داستان ایشان میخواهد نفی کند امام صادق(ع) استاد واصل بوده ما ابتداء گفتیم شاگردی واصل در منابع شیعه نیست در منابع معتزله هم که اشاره شد مقابله امام صادق(ع) است با واصل ثانیاً داستان گرفتن امام صادق(ع) رکاب زید را توسط ابو الفرج زیدی مسلک نقل شده و چون بازگشت به عظمت مذهب خود و رهبری آن میکند قابل اعتماد نیست.
ثالثاً اگر امام صادق زید را احترام کرد و زید شاگرد واصل بود حتماً دلیل بر این است که واصل چیزی از امام صادق اخذ نکرده است.
رابعاً گر بفرض که همه داستان درست باشد صرف این داستان چه دلیلی میشود که شیعه از معتزله اخذ کرده البته در ادامه عبارتها جملهای دیگر میفرمایند که کثیر من المعتزله کان یتشیع فالظاهر انه عن طریق هؤالاء ترتب اصول المعتزله الی الشیعه که این جمله هم چیزی را اثبات نمیکند چون با گفتن فالظاهر نباید مطلبی اثبات شود.
با توجه به آنچه از سخنان معتزله نقل شد که سند خویش را به امام علی میرسانیم و اینکهمسائلعدل و نفیتشبیه و نفی رویة را از آن حضرت گرفتهاند سخن دکتر احمد محمود صبحی هم قابل قبول نخواهد بود که ان المعتزله و شیخهم واصل بن عطا. المتوفی فی عام 131 هو اوّل من فتق الحدیث فی الکلام(2) سند دیگری ـ به جز آنچه در اسناد معتزله برای ارتباط با شیعه وجود دارد ـ اتصال معتزله از طریق حسن بصری به اهل بیت است. در تحف العقول روایتی آمدهاست حاکی از اینکه حسن بصری از امام حسن(ع) درباره قدر و استطاعت
______________________________
1. ضحی الاسلام، ج 3، ص 268.
2. فی علم الکلام (معتزله)، ص 19.
سؤالهایی کرده و امام بدان پاسخ گفته است.(1) با توجه به این نامه میتوان دریافت که:
1. بحثهای کلامی بسیار پیش از پیدایش معتزله در جهان اسلام مطرح بوده است.
2. ائمه شیعی(حداقل برای بعضی) به عنوان بهترین کسانی که میتوانند در مسائل کلامی نظر دهند، مطرح بودهاند.
3. مسائل کلامی ائمه از طریق حسن بصری که استاد واصل بن عطا است، به دیگر معتزله منتقل میشود و در نهایت، این معتزلهاند که تحت تأثیر شیعه هستند.
مطلب دیگری نیز در منابع شیعی موجود است که نامهای حجاج بن یوسف مینویسد به حسن بصری و عمروبن عبید و واصل بن عطا و عامر الشعبی و از همه اینها از قضا و قدر سؤال میکند جوابی که هر کدام میفرستند جملهای است تقریباً به این مضمون که «احسن ما سمعت فی القضاء و القدر قول امیر المؤمنین علی بن ابی طالب فلما وصلت کتبهم الی الحجاج و وقف علیها قال: لقد اخذوها من عین صافیه»؛(2) ولی به نظر میرسد این مطلب قابل نقد است؛ اولاً این که حجاج بن یوسف چقدر وارد به این بحثها شده و از طرفی آیا او حاضر است از علی(ع) تعریف کند؛ ثانیاً حجاج متوفای 95 ه .(3) است و عمرو بن عبید(4) و واصل بن عطا(5) هر دو متولد 80 ه . هستند و چگونه قابل قبول است که حجاج برای دو نفر در سن 15 سالگینامه بنویسد و از آندو نفر بخواهد مشکل کلامی او را حل کنند لااقل خیلی بعید است.
معتزله و تفضیل علی(ع)
با توجه به اینکه معتزله نخستین بار در بصره به وجود آمده و واصل بن عطا به عنوان بنیانگذار فکر شناخته میشود و او درباره اصحاب جمل و صفین میگوید ان احدهما مخطیٌ لابعینه(6) و جوزان یکون عثمان و علی(ع) علیالخطا پس در ابتداء اصلاً مسئله تفضیل که مطرح نیست هیچ بلکه مسائل مقابل تفضیل مطرح است ضمن اینکه این منافاتی هم با بحث قبل ندارد تا اینکه دکتر احمد محمود صبحی فوراً در مقام نتیجه گرفتن بگوید چون واصل درباره جنگ جمل و صفین نسبت به علی(ع) نظر منفی داشته پس نمیتواند از شیعه اخذ کرده باشد.
______________________________
1. تحفالعقول، ص 162.
2. بحار الانوار، ج 5، ص 58؛ میزان الحکمه، ج 2، ص 5.
3. تتمه المنتهی، ص 108.
4. تاریخ فلسفه در اسلام، ج 1 ص، 290؛ امالی مرتضی، ج 1، ص 114.
5. مجله تراثنا، شماره 30، ص 117.
6. شهرستانی، ملل و نحل، ج 1، ص 52.
مگر کسی گفته واصل شیعه است؛ بلکه سخن فقط بر سر اخذ معتزله از شیعه بوده، نه اینکه معتزله شیعه هستند؛ لذا گفته شده با اینکه واصل از ابی هاشم اخذ کرده، اما در عین حال در مسئله امامت و پارهای از مسائل دیگر با استاد خود اختلاف داشت(1) یا شهرستانی بعد از نقل نظر واصل درباره خلیفه سوم و حضرت علی مینویسد: «هذا قوله و هو علی(ع) رئیس المعتزله و مبداء الطریقه فی اعلام الصحابه و ائمه العترة». به هر حال با توجه به اینکه واصل بنیانگذار معتزله است و نظرش درباره حضرت علی بیان شد چه میشود که معتزله بغداد کلاً قائل به تفضیل علی(ع) میشوند و همچنین معتزله متأخر بصره فکر تفضیل در معتزله بغداد و سپس بصره دقیقاً تحت تأثیر تفکر شیعی شکل میگیرد.
آقای دکتر احمد محمود صبحی خود میپذیرد که چگونه معتزله بغداد تحت تأثیر شیعه هستند او مینویسد:
مدرسة بغداد ذات المنبت الکوفی حتی تسلل التشیع الی الاعتزال حتی اطلق علی معتزله بغداد متشیع المعتزله تمییزاً لهم عن معتزله البصره و لقد فضلوا علیا(ع) علی ابابکر و ادانو اصحاب الجمل و تبرأ و امن معاویه و عمر بن العاص و خاضوا فی مبحث الامامة.(2)
پس به دلیل اینکه کوفه یک مرکز شیعی بوده از زمان امام علی(ع) یا حتی از دورهای که عمار یاسر در آنجا حاکم بوده این فکر شیعی است که سرایت میکند در اندیشه معتزله و جالب اینکه اگر گفته میشود شیعه تحت تأثیر معتزله است مربوط به معتزله بغداد است؛ چون مفید(3) و مرتضی(4) و سید رضی(5) حتی دورهای که صدوق(6) به عراق سفر میکند همه در بغداد هستند (همچنین بنی نوبخت(7)) و کاری با بصره ندارند. به عبارت دیگر کسی نگفته که معتزله بصره مستقیماً بر اندیشههای شیعی تأثیر گذاشته در حالی که تفاوت آشکار در یک مرحله بین معتزله بغداد و بصره در تفضیل است و بعد هم این فکر به بصره سرایت میکند حال آیا شیعه افکار خویش را از معتزله گرفته یا عکس تمام نویسندگان یک مورد که اثبات کند که شیعه دورانی دارای یک فکر بود و سپس این فکر تحت تأثیر اندیشههای معتزله دگرگون شده را ارائه ندادهاند خبر مسئله تشبیه که قبلاً بیان کریم یک تهمت بیش نیست و
______________________________
1. تاریخ فلسفه در اسلام، ج 1، ص 290.
2. فی علم الکلام المعتزله، ص 262.
3. میر حامد حسین، ص 43، 44.
4. مقدمه الذخیرة فی علم الکلام.
5. نهج البلاغه و گرد آورنده آن، ص 35.
6. مقدمه معانی الاخبار، ص 21، 22.
7. مقدمه فرق الشیعه نوبختی.
سند تاریخی ارائه نشده بلکه گفتیم منابع شیعی شهادت بر علیه این تهمت میدهند و معمولاً مخالفین زحمت تحقیق در منابع شیعی را به خود ندادهاند.
در طرف مقابل خود معتزله هم قبول داند که معتزله بصره قائل به تفضیل نیستند.
قاضی عبد الجبار در شرح اصول خمسه مینویسد: «فاعلم ان المتقدمین من المعتزله ذهبوا الی ان افضل الناس بعد رسول الله(ص) ابوبکر ثم عثمان ثم علی(ع)».(1) البته او واصل را استثنا میکند (الاّ واصل فانه یفضل امیر المومنین لعثمان) اما این تفضیل از ناحیه واصل با آنچه که از او نقل میشود که گفته است «لم یجز قبول شهادة علی(ع) و طلحه و الزبیر علی باقه بقل» در تضاد است.(2)
معتزله و عصمت انبیا
دکتر احمد محمود صبحی از کسانی است که نمیتواند بپذیرد معتزله تحت تأثیر شیعه بودهاند. با این حال، در بحث عصمت معتقد است که معتزله تحت تأثیر شیعه بودهاند. او مینویسد:
هناک عقاید اخری للشیعه شارک فیه المعتزله و اثاروا جانب التشیع علی الجانب السنی و لعلّ اهم هذه العقاید مایتعلق بالعصمه.(3)
گرایش برخی از معتزلیان به تشیع
یکی از شواهدی که اصالت فکر شیعی را نشان میدهد و اینکه معتزله تأثیر تحت تأثیر شیعه واقع شدهاند، گرایش برخی از معتزله به تشیع است. در حالی که سابقه ندارد کسی عمری را در تشیع بگذراند و سپس جذب معتزله شده باشد.
صاحب المعیار و الموازنه مینویسد: انک لمتر شیعیا قط رجع القهقری بل یزداد فی الافراط و یغلو فی القول و لایرجع الی التقصیر حتی یسیر بالافراط رافضیا کبیرا قال بعض الناس ارنی شیعیاً صغیرا اراک رافضیا کبیرا(4)
دانشمندانی که جذب شیعه شدهاند، عبارتند از:
1. ابن قبه رازی که در آغاز معتزلی بود سپس شیعه شده(5) و مدتها قبل از دوره شیخ مفید،
______________________________
1. شرح الاصول الخمسه، ص 767.
2. نظریة الامامة لدی الشیعة الاثنی عشریه، ص 457.
3. همانجا.
4. المعیار و الموازنه، ص 32.
5. فهرست شیخ طوسی، ص 297 و 298؛ وسائل الشیعه، ج 20، ص 332؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 446؛ حسین مدرسی، مکتب در فرایند تکامل، ص 161؛ رجال علامه، ص 143؛ رجال ابی داود، ص 321.
سیّد رضی و سیّد مرتضی از دنیا رفته است.
2. محمد بن عبدالملک بن محمد تبان(1)؛
3. محمد بن عبدالله بن مملک اصفهانی(2) به نظر میرسد آنچه آقای جعفریان درباره عبد الرحمن بن احمد نوشتهاند(3) که او معتزلی بوده و شیعه شده و مطلب را از نجاشی نقل میکنند اشتباه باشد که صورت پذیرفته چون عبارت نجاشی این است: «عبد الرحمن بن احمد بن جبرویه... متکلم من اصحابنا حسن التصنیف جید الکلام و علی یده رجع محمد بن عبد الله بن مملک الاصفهانی من مذهب المعتزله الی القول بالامامه»؛(4)
4. علی بن محمد بن عباس؛
5. علی بن عیسی، رمانی بغدادی؛ قصته... قد عرف عنه الثبات فی الرای و المذهب و الصمود امام النوازع الفکریه و الزعازع المذهبیه و ان قصة مع السری الرفاء لتعکس هذه الناحیه من خلقه النفسی و العلمی ... فالرمانی بهذه النفسیه نجدهم یذکرون عنه انه رافضی
6. یکی از افرادی که گفته شده بخشی از اندیشههای او تحت تأثیر شیعه بوده نظّام است و این تأثیرگذاری به دلیل ارتباط و مباحثات او با هشام بن حکم بوده است.(5)
نظّام در انکار قیاس با شیعه هم عقیده است و بسیاری از مثالهایی که در رد قیاس ذکر کرده، در کلام امام صادق(ع) در رد بر ابوحنیفه آمده است.(6)
البته بحث مستقلی هم درباره ابن راوندی و ابو عیسی وراق لازم است که این دو معتزلی بودند و بعد برگشتند مخصوصاً ابن راوندی که کوبندهترین نقدها را بر معتزله در فضیحة المعتزله وارد کرد که خیاط در انتصار نالهاش از دست او بلند است هرگونه تهمتی را هم نثار او میکند حال آیا ابن راوندی که از معتزله برگشت سرانجام شیعه شد یا نه یا اول شیعه شد و بعد هم به الحاد گرایید سخنان اندیشمندان درباره او خیلی گوناگون است و نوعاً او را به زندقه و الحاد متهم کردهاند در بین شیعه سید مرتضی او را محتاطانه از آن اتهامات بری میداند.(7)
______________________________
1. تضد الایضاح، ص 300؛ رجال ابی داود، ص 322؛ جامع الرواة، ج 2، ص 146؛ رجال علامه؛ ص 164.
2. رجال نجاشی، ص 269؛ رجال ابی داود، ص 321 و 320؛ جامع الرواة، ج 2، ص 144؛ رجال علامه، ص 161.
3. مناسبات فرهنگی بین شیعه و معتزله، ص 61.
4. رجال نجاشی، ص 164.
5. شهرستان، ملل و نحل، ج 1، به نقل از مجله تراثنا، شماره 30، ص 180 و مقالات الاسلامیین، ج 1، ص 201.
6. نظریه الامامه لدی الشیعة الاثنی عشریه، ص 459.
7. شافی، ج 1، ص 87 تا 89 به نقل از مناسبات فرهنگی، ص 76؛ مهدی محقق، بیست گفتار، ص 28.
نویسنده : جوادی، قاسم
