متکلمان شیعه

ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفي

ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال ثقفي اصفهاني، تاريخ نگار، راوي حديث، مفسر قرآن و داناي به فقه و احکام، از علماي نام آور و شيعي در قرن سوم هجري و دوران غيبت صغري است. وي در اوايل قرن سوم در شهر کوفه چشم به جهان گشود، بر اثر اشتياق به تحصيل علوم اسلامي، به حضور اساتيد عصر خود شتافته، و از محضر آنان علم حديث و تاريخ را فرا گرفت. از قرائن تاريخي برميآيد که او در سال هاي (200 تا 260) عصر امام جواد و امام هادي و امام عسکري ـ عليهم السلام ـ در کوفه و در اصفهان مي زيسته؛ اما بنا به عللي که بر ما معلوم نيست، نتوانسته است به حضور آن بزرگواران رسيده و از آنان مستقيما بهره مند شود. اما حضور وي در محضر اساتيد فراوان، نشانگر اشتياق و تلاش وي در اين زمينه مي باشد. عده اي از اساتيد و مشايخ وي عبارتند از:

1. ابراهيم بن عباس بصري؛ 2. ابراهيم بن عمر و بن مبارک؛ 3. ابراهيم بن محمد؛ 4. ابراهيم بن يحيي الدوري؛ 5. احمد بن عمران انصاري؛ 6. احمد بن معمر اسدي؛ 7. اسماعيل بن ابان ازدي. 8. بشير بن خيثمه؛ 9. بکر بن بکار قيسي؛ 10. حسين بن هاشم؛ 11. حکم بن سليمان کندي؛ 12. عبدالله بن بلج بصري؛ 13. عبدالله بن محمد عبسي؛ 14. عبدالله بن محمد ثقفي؛ 15. عبيد بن سليمان نخعي؛ 16. علي بن قادم خزاعي؛ 17. علي بن هلال احمسي؛ 18. عمر بن حماد بن طلحه قناد؛ 19. فضل بن دکين؛ 20. مالک بن اسماعيل نهدي؛ 21. محمد بن سعيد کوفي ملقب به حمدان؛ 22. محمد بن هشام مرادي؛ 23. يحيي بن صالح حريري؛ 24. يوسف بن بهلول سعدي؛ 25. يوسف بن کليب مسعودي. [1] ابن هلال از نوادگان سعد بن مسعود، عموي مختار ثقفي، مي باشد. نسب وي با چهار واسطه به سعد بن مسعود ثقفي مي رسد. شيخ طوسي در اين مورد مي گويد: ابراهيم بن محمد بن سعيد بن هلال بن عاصم بن سعد بن مسعود ثقفي ـ رضي الله عنه ـ اصالتاً اهل کوفه است و سعد بن مسعود جد اعلاي او، برادر سعد بن مسعود يکي از ياران و کارگزاران باوفاي اميرالمومنين علي ـ عليه السلام ـ و امام حسن مجتبي ـ عليه السلام ـ محسوب مي شود. علي ـ عليه السلام ـ وي را به خاطر امانت داري و تقوا در به حکومت مدائن برگزيده بود. آن حضرت ضمن نگارش نامه اي، کارهاي سعد را ستوده از وي اعلام رضايت کرده و در مورد امانت داري و کمال ايمان وي، مي فرمايد: اي سعد! تو حقوق مسلمانان را تمام و کمال به آنان ادا کردي؛ اطاعت پروردگارت را بجاي آوردي، امام خود را با روشي زيبا و دور از غرض ورزي، خير خواهي نمودي. کار ترا مي ستايم و از رفتارت خشنودم؛ خير خواهي و ارشاد تو ادامه داشته باشد. خداوند ترا ببخشايد. والسلام. سعد بن مسعود بعد از شهادت امير المومنين علي ـ عليه السلام ـ در کنار امام مجتبي ـ عليه السلام ـ قرار گرفت و در مقام کاگزاري، با جان و دل فرامين حضرتش را لبيک مي گفت. در تاريخ آمده است: هنگامي که جراح بن سنان در مسير مدائن، ضمن اعتراض به امام مجتبي ـ عليه السلام ـ در يک عمل منافقانه به آن حضرت حمله کرده و با شمشير امام را مجروح نمود؛ حضرت از شدت جراحت وارده از اسب خود به زمين فرود آمد. سعد بن مسعود، يا ر باوفا و کارگذار امين اهل بيت ـ عليهم السلام ـ آن بزرگوار را به منزل برده و در معالجه حضرتش نهايت تلاش را به عمل آورد. [2] علاوه بر سعد بن مسعود ـ که در خدمت اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بوده است ـ سعيد بن هلال، پدر بزرگ صاحب الغارات نيز از ياران امام صادق ـ عليه السلام ـ محسوب مي شود. همچنان که شيخ طوسي وي را با عنوان سعيد بن هلال ثقفي، در رديف اصحاب پيشواي ششم ـ عليه السلام ـ ثبت کرده است. [3] ابن هلال ثقفي در اوايل به مذهب زيديه تمايل داشت اما در اثر بررسي ها و تحقيقاتي که انجام داد، حقيقت را يافته و به مذهب اماميه روي آورد و يکي از شيعيان خالص، پرتلاش و از عاشقان بي قرار و طرفدار غيرتمند اهل بيت ـ عليهم السلام ـ گرديد. وي کتابي به نام «المعرفه» تأليف کرده و در آن، مناقب اهل بيت ـ عليهم السلام ـ و ستم ها و نيرنگ هاي دشمنان آنان را شرح داد. و در آن کتاب، عشق بي پايان خود به خاندان عصمت و طهارت و بيزاري از دشمنانشان را به طور واضح بيان نمود. برخي از دانشمندان مصلح انديش، از انتشار آن در شهر کوفه ممانعت به عمل آورده و او را به مخفي کردن آن کتاب توصيه نمودند. اما چون ابن هلال از روي اعتقادات و اخلاص، آن کتاب را نوشته و به مطالب آن ايمان عميق داشت، با خود عهد کرد که نه تنها آن اثر را منتشر مي کنم بلکه قدمي هم فراتر گذاشته و آن را در جايي که مخالفين اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بيشتر باشد، به مخاطبين خود عرضه نمايد. براي اين منظور، وي شهر اصفهان را ـ که در آن زمان دور ترين نقطه از عقايد شيعه و مخالف ترين مکان با آيين تشيع بود ـ انتخاب نمود و سپس به آن جا هجرت کرد. او در اصفهان کتاب «المعرفه» را نشر داده و احاديث آن را به مردم عرضه نمود. [4] و تأثير به سزايي در گرايش مردم اصفهان به سوي مکتب اهل بيت ـ عليهم السلام ـ به جا گذاشت. با انتشار خبر هجرت ابن هلال به اصفهان، علماي بزرگ قم شادمان شده و گروهي از آنان ـ که احمد بن ابي عبدالله برقي، صاحب کتاب ارزشمند «المحاسن» در رأس آنان بود ـ به محضر وي شتافته و از او تقاضا کردند که به همراه آنان به قم برود. تا از نزديک، از حضور وي بهره مند شوند. اما اين عالم وارسته که با خود عهد کرده بود: «در جايي که مخالفين اهل بيت ـ عليهم السلام ـ بيشتر هستند، احاديث ائمه ـ عليهم السلام ـ را منتشر کند و علوم و اهل بيت را در مناطق نيازمند، تبليغ نموده و در افزايش شيعيان اهل بيت ـ عليهم السلام ـ تلاش نمايند از پذيرفتن تقاضاي علماي قم خود داري نموده و همچنان تا آخر عمر در اصفهان اقامت گزيد. او علاوه بر نشر آثار خود، حوزه درس تشکيل داده و افراد مستعد و علاقه مند را گرد آورد و عده اي از راويان و محدثان را تربيت نمود و همانند: عبدالله بن کوشيد اصفهاني، حسن زعفراني اصفهاني و احمد بن علويه اصفهاني که دانشمندي زبان شناس، اديب، نويسنده، شاعر اهل بيت ـ عليهم السلام ـ راوي حديث و داراي تأليف متعدد مي باشد. [5] ويژگي هاي علمي اين دانشمند پرتلاش، در عصر مظلوميت اهل بيت ـ عليهم السلام ـ و زماني که شيعيان از سوي زمامداران مستبد عباسي در محدوديت شديدي قرار گرفته بودند، پرچم معارف علوي ـ عليه السلام ـ را به دوش کشيده و با مخالفان فرهنگي عترت به مقابله برخاسته است. او با جهاد فرهنگي و انتشار افکار و انديشه هاي شيعه توانسته است سخنان حق را به گوش حقيقت جويان تاريخ برساند. در اين جا به برخي از ويژگي هاي وي مي پردازيم:
2. محدث روشن بين ابن هلال که عاشق جمع آوري، تدوين و نشر فرهنگ اهل بيت ـ عليهم السلام ـ ـ بويژه تاريخ حکومت امير المومنين ـ عليه السلام ـ ـ بوده است، در اين راه از هيچ کوششي فروگذاري نکرد و او نه تنها به منابع و شخصيت هاي شيعي براي يافتن مطالب و احاديث مورد نياز خود رجوع مي نمود بلکه به محدثين و دانشمندان مورد اعتماد اهل سنت و ساير فرقه ها نيز توجه نموده و از حضور آنان کسب علم مي کرد. علت مهم اين امر، احتجاج بر مخالفين با دلايل قابل قبول آنان بوده است.
3. مورد اعتماد نوشته ها و روايات ابراهيم بن هلال ثقفي، مورد اعتماد برجسته ترين عالمان و محدثين شيعه قرار گرفته است و آنان در کتاب هاي خود به طور گسترده از روايات وي استافده کرده اند. همانند: احمد بن خالد برقي در کتاب «المحاسن» محمد بن حسن صفار در «بصائر الدرجات»، کليني در «الکافي»، صدوق در «من لا يحضره الفقيه»، مفيد در «امالي» شيخ طوسي در «تهذيب»، سيد مرتضي در «الشافي»، علي بن ابراهيم قمي در «تفسير قمي»، ابن قولويه در «کامل الزيارات»، ابن شهر آشوب در «المناقب»، طبرسي در «اعلام الوري»، سيد علي بن طاووس در «اليقين» و «اقبال الاعمال»، سيد عبدالکريم بن طاووس در «فرحه الغري»، ابي جعفر طبري در «بشاره المصطفي»، قطب راوندي در «الخرائج و الجرائح»، مجلسي در «بحار الانوار»، حر عاملي در «وسائل الشيعه» و «اثبات الهدي»، محدث قمي در «سفينه البحار»، و ساير بزرگان شيعه.
4. پرورش راويان و محدثان بسياري از چهره هاي درخشان و راويان بزرگ شيعه، در قرن سوم هجري، در کوفه و اصفهان از وي بهره برده و توشه ها اندوخته اند که در آثار و تأليفات آنان ديده مي شود. نام عده اي از آنان عبارتند از:
5. ابراهيم ابن هاشمي قمي؛
6. احمد بن علويه اصفهاني؛
7. احمد بن محمد بن خالد برقي؛
8. حسن بن علي بن عبدالکريم زعفراني؛
9. سعد بن عبدالله اشعري قمي.
10. سلمه بن خطاب؛
11. عباس بن سري (السندي) ؛
12. عبدالرحمن بن ابراهيم المستعلي؛
13. علي بن ابراهيم؛
14. علي بن عبدالله بن کوشيد اصفهاني؛
15. محمد بن حسن الصفار و؛
16. محمد بن زيد الرطاب. [6]
17. تأليفات تأليفات فراوان و آثار متعددي که از ابراهيم بن هلال به جاي مانده است، نشان گر روحيه قوي، اطلاعات گسترده روايي و تاريخي، و اراده خلل ناپذير او در راه احياي معارف شيعي و سيره علوي است. در اکثر منابع شيعه و سني بيش از 50 مورد از کتاب هاي وي ياد شده است؛ گرچه در زمان ما به غير از کتاب «الغارات» آثار ديگر وي در دسترس نمي باشد و در اثر حوادث روزگار و تلاش دشمنان و ساير عوامل، بقيه تأليفات وي مفقود شده است! ولي برخي از مطالب کتاب هاي او در لابلاي آثار دانشمندان يافت مي شود که بعداً اشاره خواهد شد. مناطق تحت نفوذ کارگزاران علي ـ عليه السلام ـ بنگارد و به اين وسيله مظلوميت علي ـ عليه السلام ـ و يارانش را نمايان سازد. به همين جهت، نام کتاب خود را با الهام از مقتداي خويش، «الغارات» انتخاب کرده است؛ آن جا که علي ـ عليه السلام ـ از نافرماني کوفيان نکوهش کرده و مي فرمايد: «فتوا کلتم و تخاذلتم حتي شنت عليکم الغارات، و ملکت عليکم الاوصان؛[7] پس شما وظيفه خود را به يکديگر حواله نموديد و همديگر را خوار ساختيد تا اين که دشمن از هر طرف غالب شده و اموال شما غارت گرديد و ديار شما از تصرفتان بيرون رفت». اين کتاب در برخي منابع، به نام «الستنفار و الغارات» و در بعضي ديگر، به نام «الاسفار و الغارات» ثبت شده، اما در ميان علما و محافل علمي، به «الغارات» معروف است. [8] گرچه غرض اصلي نگارنده از تأليف اين کتاب، تشريخ غارت ها و چپاولگري هاي معاويه بوده، اما تأليف و نگارش، موجب شده تا لابه لاي مطالب کتاب، گفتار هاي بسيار ارزنده اي گنجانده شود به طوري که خواننده مشتاق دانش از مطالب فرعي آن بيشتر بهره مند مي شود. اين کتاب يکي از بهترين منابع در زمينه حکومت و سيره کشور داري علي ـ عليه السلام ـ است که مي تواند در اين مورد پاسخگوي نياز محققان و مؤلفان باشد. سيره سياسي، اخلاقي، اجتماعي و سطح زندگي حاکم اسلام، نامه هاي حکومتي، رفتار گزاران حکومت اسلامي، ريزش ها و رويش ها در حکومت علوي تحليل و بررسي بازتاب رفتار هاي مثبت و منفي کارگزاران و ... در اين کتاب، در دسترس خواننده قرار گرفته است. مؤلف به عنوان پيش گفتار، مقدمه و زمينه سازي براي ورود در موضوع اصلي، اين شيوه را برگزيده و در معرض ديد مخاطب قرار داده که علاوه بر نکات فوق، درس هايي آموزنده، عبرت انگيز و حتي مسائل تربيتي را به مخاطب خويش القا کند. مهم ترين عناوين اين کتاب عبارتند از: سخنراني هاي علي ـ عليه السلام ـ بعد از جنگ نهروان، روش آن حضرت در استفاده از بيت المال، شيوه ارتباط با کارگزاران و و عوامل حکومتي، ولايت سعد بن قيس بر مصر، ولايت محمد بن ابي بکر و مالک بر مصر، شهادت آن دو بزرگوار، آمدن عقيل در کوفه با حضور علي ـ عليه السلام ـ، گزارش هايي از زندگي خصوصي امام علي ـ عليه السلام ـ و خوراک و پوشاک و مسکن آن حضرت در ايام زمامداري، علي ـ عليه السلام ـ و اصول امر به معروف و نهي از منکر، مکاتبات با معاويه و ده ها عنوان ديگر که در دوران حکومت آن حضرت رخ داده است. ساير تأليفات ابن هلال ثقفي از آن جايي که در رشته هاي مختلف علوم اسلامي از جمله: علوم قرآن، فقه و احکام، تاريخ و سيره، کلام و اعتقادات، حديث و روايات و شخصيت نگاري مهارت تامي داشته است. دست به تأليف آثار ارزشمندي زده و کتاب هاي قابل توجهي را پديد آورده و در اختيار مشتاقان قرار داده است که بالغ بر 50 مورد مي شود؛ نام برخي از آنان به شرح زيل مي باشد؛
18. المعرفه في المناقب و المثالب؛
19. المبتداء؛
20. السيره؛
21. معرفه فضل الافضل؛
22. اخبار مختار ابي عبيده الثقفي؛[9]
23. المغازي؛
24. السقيفه؛
25. الرده؛
26. مقتل عثمان؛
27. الشوري؛
28. بيعه امير المومنين ـ عليه السلام ـ ؛
29. الجمل؛
30. الصفين؛
31. الحکمين؛
32. النهروان؛
33. مقتل امير المومنين ـ عليه السلام ـ ؛
34. رسائل و اخبار امير المومنين ـ عليه السلام ـ ؛
35. قيام الحسن بن علي ـ عليه السلام ـ ؛
36. مقتل الحسين ـ عليه السلام ـ ؛
37. التوابين و عين الورده؛
38. فدک؛ از منظر متفکران اهل سنت ابن حجر اسقلاني: «ابراهيم بن محمد ثقفي؛ از اسماعيل بن ابان و غير او روايت مي کند. به گفته ابو نعيم در تاريخ اصفهان، حديث او به خاطر شيعه افراطي بودن ترک شده است.» رحلت اين عالم پرتلاش؛ نويسنده مجاهد و احياگر معارف اهل بيت ـ عليهم السلام ـ در قرن سوم هجري و عصر خفقان، بعد از پرورش عده اي از دانشمندان و حديث شناسان ممتاز و تعليم دين و نشر احکام شريعت ناب محمدي ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ و با به جاي گذاردن ده ها اثر نفيس، در سال 283 ق. در شهر اصفهان رحلت نمود. [10]

[1]. ابن هلال ثقفي در کتابهايش از جمله «الغارات»، نام ديگر اساتيدش را بيان داشته است. [2]. الارشاد، شيخ مفيد، ج2، ص12. [3]. رجال الطوسي، باب اصحاب الصادق ـ عليه السلام ـ . [4]. رجال نجاشي، ص 16 و 17. [5]. رجال الطوسي، باب «من لم يرو عن واحد من الأئمه» ص 412 و معجم رجال الحديث، ج1، ص 254 ـ 258. [6]. الغارات، مقدمه. [7]. «نهج البلاغه»، خطبه 27. [8]. الذريعه، ج2، ص 35. [9]. الذريعه، ج1، ص 348. [10]. الشيعه و فنون الاسلام، ص 108.