چکیده
توجه به مباحث آخرالزمانی و رخدادهای پایان دنیا از منظر ادیان و مکاتب مختلف، یکی از زمینههای تحقیقاتی جذاب برای پژوهشگران به ویژه در سالهای اخیر بوده است. برخی محققان غربی با تمرکز بر نگاه آخرالزمانی اسلام و ارتباط آن با ظهور منجی اسلامی (مهدی)، ديدگاههاي جالب توجهی ابراز كردهاند. از جمله این افراد «دیوید کوک» است که آثار متعددی در این زمینه نگاشته و ديدگاههاي او مرجع دیگر پژوهشگران در این زمينه بوده است. هدف این نوشتار، معرفی شخصیت، آثار و ديدگاههاي این پژوهشگر غربی در مورد آخرالزمان از منظر اسلام، به ویژه مسائل مرتبط با منجی اسلامی (مهدی) است. در اين مقاله ویژگیهای منجی اسلامی، نگاه خاص شیعه به آخرالزمان و منجی، منجیگرایی در ایران و دیگر کشورهای شیعی، نگاه قرآن به مباحث آخرالزمانی، گفتمان نوین آخرالزمانی مسلمانان و تشابهات نگاه آخرالزمانی اسلامی و مسیحی در آثار این پژوهشگر بررسی شده است. ارزیابی مؤلفههاي مثبت و منفی تحقیقات کوک، به همراه نقد مهمترین برداشتهای اشتباه او در این موضوع، از دیگر مباحث طرح شده در این مقاله است. روش تحقیقی این نوشتار، کتابخانهای ـ نرمافزاری است و با نگاه توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است.
مقدمه
«دیوید کوک» از جمله محققان سرشناس معاصر در زمینه مطالعات اسلامی، به ویژه موضوعات مربوط به مسائل آخرالزمانی اسلام و نيز موضوع جهاد و شهادت در اسلام است. وی از جمله شاخصترین پژوهشگران و نویسندگان فعال در این عرصه است که به دلیل تعلق به نسل متأخر از سویی و عدم انتقال و ترجمه متون تحقیقاتی وی از سوی دیگر، امکان شناخت ديدگاههاي او برای جامعه علمی میسر نگرديده و عملاَ دیدگاههای او در حد مقالهای کوتاه نیز بررسی نشده است. این در حالی است که چند کتاب مهم دیوید کوک، در آثار بعدی محققان، به عنوان مرجع بسیار مهمی در دو موضوع نگاه آخرالزمانی اسلام و نیز جهاد و شهادت در اسلام- مورد استناد قرار میگیرد و در محافل علمی، غربی، از او به عنوان کارشناسی برجسته در حوزه شناخت اسلام و عقاید و منابع اسلامی یاد میشود (Bashkin, 2006: p590).
معرفی اجمالی شخصیت و آثار کوک
«دیوید برایان کوک» (David Bryan Cook)، متولد سال 1966 در آمریکاست.[1] وی مدرک کارشناسی خود را در سال 1994 از دانشگاه عبری اورشلیم و مدرک کارشناسی ارشد را در سال 1998 از دانشگاه شیکاگو[2] و دکترای حرفهای خود را نیز در رشته مطالعات اسلامی در سال 2001، از دانشگاه مذكور دریافت کرده است. عنوان پایان نامه دکتری کوک، «شروع اسلام در سوریه در طول دوره اموی» بوده است.[3] اکنون دیوید کوک در بخش مذهب در دانشگاه رایس آمریکا[4] داراي رتبه دانشیاری است[5] و بر دو کار عمده پژوهشی تمرکز دارد: 1. اسلام افراطی مرموز (کاوشی در تحول مذهبی جادویی و عرفانی صورت گرفته در جنبشهای تکفیری اسلامی تندرو)؛ 2. گفتمان آخرالزمانی معاصر شیعی (از ایران، عراق و لبنان). وی به واسطه کارهای تحقیقاتی مفصل و برجستهاش بارها مورد تکریم محققان دیگر قرار گرفته، به طوري كه در سال 2002 جایزه توماس رابینز[6]، متعلق به انجمن مطالعات علمی ادیان را دریافت كرده است.[7]
دیوید کوک تاکنون بیش از 5 کتاب منتشر کرده؛ از جمله مهمترین كتابهاي منتشرشده توسط کوک میتوان به موارد زیر اشاره كرد:
يكم. مطالعاتی در مورد نگاه آخرالزمانی مسلمانان[8]: این کتاب که در سال 2003 منتشرشده، حاوی یک مقدمه، 8 فصل و چند ضمیمه در مورد تبیین نگاه آخرالزمانی مسلمانان به شرح زیر است:
—مقدمه: مقدمهای بر نگاه آخرالزمانی مسلمانان.
—فصلها:
آخرالزمان تاریخی؛
آخرالزمان فراتاریخی؛
حلقههای مسیحایی؛
نگاه آخرالزمانی شیعی؛
آخرالزمان معنوی/ اخلاقی؛
تعامل قرآن، تفسیر و نگاه آخرالزمانی؛
منادی و صارخ؛
نتیجهگیری در مورد نگاه آخرالزمانی مسلمانان؛
—ضمائم:
گزیدهای از روایات آخرالزمانی مسلمانان؛
مردان مهدی و مکانهای ایشان؛
اشارات قرآنی به گفتمان آخرالزمانی از نظر علمای اسلامی؛
دوم. گفتمان آخرالزمانی معاصر مسلمانان[9]: این کتاب بر خلاف کتاب قبلی که بر منابع دیرین اسلامی متكي بود؛ به مجموعهای از موضوعات مطرح در میان نویسندگان معاصر مسلمان – (عمدتاً عربزبان)- در زمینه مسائل آخرالزمانی پرداخته است.[10] ویرایش اول این کتاب در سال 2005 در 272 صفحه منتشر شده است.[11] عناوین فصول عبارتند از:
ادبیات آخرالزمانی دیرین (کلاسیک) مسلمانان؛
ایجاد چشماندازی جدید از آینده در پی جنگ شش روزه؛
قرائتی متفاوت از امروز ]و تطبیق آخرالزمان بر وقایع این دوران[؛
مباحثی در مورد تعیین زمان پایان جهان؛
آیات 4 تا 8 سوره اسراء: از بنی اسرائیل تا دولت اسرائیل؛
مهدی و فتح جهان؛
پیشگویی در مورد آمریکا، «عاد» دوم و سقوط آن؛
پیشبینیهای آخرالزمانی در مورد افغانستان و طالبان؛
تصویر دجال؛
اشکالات متون ]آخرالزمانی[ و چگونگی رفع آنها؛
نتیجهگیری؛
سوم. شناخت جهاد.[12]
چهارم. شهادت در اسلام.[13]
پنجم. درک و نشانیابی حملات انتحاری.[14]
قابل ذکر است دیوید کوک در آگوست 2017 ترجمهای از «فتن» ابن حماد را با عنوان «کتاب الفتن: سنت آخرالزمانی مسلمانان سوری؛ ترجمه مقابلهای کتاب نعیم بن حماد مروزی»[15]، توسط مرکز مطالعات آخرالزمانی اسلامی دانشگاه ادینبورگ منتشر كرده است. او ظاهراً در تدارک نوشتن کتاب دیگری است در زمینه نگاه آخرالزمانی اسلام با موضوع «بررسی پایههای آخرالزمانی و هزارهگرایانه تمدنهای مسلمان».[16]
با توجه به شخصیت علمی و دانشگاهی کوک، از او دهها مقاله در كتابها، مجلات علمی و سایتها منتشر شده که تعداد آنها از 40 مورد فراتر است. برخی مقالات او که بیشتر به موضوع نوشتار جاری مرتبط است، عبارتند از:
منجیگرایی در هلال شیعی؛[17]
اسلام و آخرالزمان؛[18]
آغاز اسلام با رنگ و بوی جنبشی آخرالزمانی؛[19]
آخرالزمان اخلاقی (معنوی) در اسلام؛[20]
نگاههای آخرالزمانی به سال 200 هجری و وقایع پیرامونی آن؛[21]
عراق، مرکز سناریوهای آخرالزمانی؛[22]
جنبشهای آخرالزمانی شیعی و سنی در دوره آغازین اسلام؛[23]
منابع هزارهگرایی اسلامی؛[24]
ترس مسلمانان از سال 2000؛ [25]
انتظار برای امام دوازدهم: گفتمان آخرالزمانی معاصر شیعی و گمانهزنیها در لبنان و ایران؛[26]
زمینههای ضد یهودی در گفتمان جهادی و آخرالزمانی مسلمانان؛[27]
وی همچنین در همایشها و کرسیهای متعدد علمی در موضوعات تحقیقی خود به ایراد سخنرانی و ارائه مقاله پرداخته است (بیش از 25 مورد) که از آن جمله میتوان موارد زیر را متناسب با اين نوشتار برشمرد:
نگاه آخرالزمانی به سال 200 هجری/ 815-816 میلادی (اولین کنفرانس مطالعات هزاره دانشگاه بار ایلان اسرائیل، 1996)؛[28]
اعتقادات آخرالزمانی مدرن مسلمانان (کالج زبان عبری، بوستون، 1997)؛[29]
محاسبات مسلمانان: زماندهی پایان دنیا با حساب ابجد (سومین کنفرانس مرکز مطالعات هزاره دانشگاه بوستون، 1998)؛[30]
سال آخرالزمانی 300 هجری/ 912-913 میلادی (انجمن مطالعات خاورمیانه شیکاگو، 1998)؛[31]
بیتالمقدس (اورشلیم)، نگاه مدرن آخرالزمانی مسلمانان و سال 2000 (مرکز مطالعات اسرائیل در اورشلیم، 1999)؛[32]
جایگاه ایالات متحده در گفتمان آخرالزمانی مسلمانان در عصر حاضر (مرکز مطالعات منطقهای و بینالمللی دانشگاه ییل، 2000)[33] (مشابه اين مقاله در یکی از منتشرات دانشگاه ییل، با عنوان «آمریکا، دومین «عاد»: تصویرسازی از ایالات متحده در گفتمان آخرالزمانی معاصر مسلمانان»، در سال 2002 منتشر شده است.[34] همچنین مقاله دیگری که ساختار و محتوای متفاوتی نیز دارد، با عنوان «آمریکا، دومین «عاد»: پیشگوییهایی از سقوط ایالات متحده»، توسط مرکز مطالعات خاورمیانه مک میلان منتشر شده است)؛[35]
جهاد و عملیات شهادت طلبانه، به عنوان رخدادهایی آخرالزمانی (پنجمین کنفرانس مرکز مطالعات هزاره دانشگاه بوستون، 2001)؛[36]
اشارات به عهد جدید در گفتمان زاهدان مسلمان و جایگاه عیسی در اسلام اولیه (کنفرانس دانشگاه ارفورت آلمان، 2003)؛[37]
گفتمان و زمینههای آخرالزمانی مسلمانان (دانشگاه فرانکفورت آلمان، 2005)؛[38]
نگاه تفسیری و آخرالزمانی، به عبارات قرآن در مورد یأجوج و مأجوج (آکادمی ادیان آمریکا، سن دیگو، 2007)؛[39]
جایگاه ضدمسیح (دجال) در گفتمان آخرالزمانی معاصر مسلمانان (نشست با موضوع ضدمسیح، دانشگاه فریبورگ سوئیس، 2007)؛[40]
گرایشهای مختلف در پیشگوییهای آخرالزمانی اسلام افراطی در عصر حاضر (دانشگاه یوهان کارل گوته، فرانکفورت آلمان، 2011)؛[41]
ظهور مهدی و دولت منجیگرایانه آینده (کنفرانس دانشگاه عبری اورشلیم، 2014)؛[42]
بوکوحرام و داعش: نمایههایی از جهاد آخرالزمانی (کنفرانس دانشگاه بوستون، 2015).[43]
دیوید کوک مقالاتی را نیز در برخی دایرة المعارفهای معتبر درج کرده که از جمله آنها میتوان به واژه «دجال» (Dajjal) در ویرایش سوم دایرةالمعارف اسلام[44]، واژه «جهاد» (Jihad) در دايرةالمعارف تروریسم سیج[45] و نیز واژه «آخرالزمانی» (Apocalyptic) در کتاب راهنمای مذهب و خشونت منتشر شده توسط دانشگاه آکسفورد[46] اشاره كرد.[47]
همانگونه که مشاهده میشود، دیوید کوک فردی پرکار در عرصه مطالعات اسلامی است و در 20 سال اخیر، عمده وقت خود را در موضوع آخرالزمان از دیدگاه اسلام سپری کرده است. قابل ذکر است کوک چندین بار (از جمله در سالهای 1386/2007 و 1391/2012) به ایران سفر کرده و دیداری از حرم امام رضا7[48] و جامعة المصطفی العالمیه[49] در مشهد و نیز مراکز علمی و تحقیقاتی قم[50] ديداري داشته است.
آرا و ديدگاههاي کوک
از آنجا که ديدگاههاي کوک در موضوع نگاه آخرالزمانی اسلام و منجیگرایی اسلامی گستره وسيعي را شامل میشود؛ ذکر همه آرا او مستلزم بحثی گسترده و تفصیلی است. لذا سعی میشود نکات مهم ديدگاههاي دیوید کوک در دستهبندی چندگانهای مورد اشاره قرار گیرد و در ادامه برخی از آنها بررسی و نقد شود.
الف) نگاه کلی آخرالزمانی اسلام
از ديدگاه دیوید کوک، مسئله آخرالزمان و حوادث پیرامونی آن؛ از جمله ظهور منجی و ضدمنجی؛ موضوعی مهم در گفتار مسلمانان در طول تاریخ و از جمله دوران کنونی است.[51] ریشه شکلگیری این باورهای آخرالزمانی و منجیگرایانه از نظر کوک، در چهار عامل مهم بايد مورد ارزيابي قرار گيرد: ۱. تحولات بومی؛ ۲. رویدادهای تاریخی؛ ۳. تفسیر قرآن؛ ۴. منابع خارجی.
به باور کوک، «در موضوع رسیدن آخرالزمان، تحقیقات برخی مورخان نشان میدهد خود ]حضرت[ محمد دارای باورهای قوی در مورد نزديك بودن پایان دنیا بوده و به نظر میرسد بسیاری از مسلمانان اولیه معتقد بودند که پایان دنیا در طول زندگی خود ایشان اتفاق میافتد (Cook, 2005: p4). وی حتی علت موفقیت مسلمانان را در جنگهای صدر اسلام و فتوحات گسترده قرون اولیه، همین باور «فرارسیدن قریبالوقوع آخرالزمان» میشمارد (Cook, 2012: p368). از دیگر زمینههای مهم شکلگیری این باورها از نظر این محقق، رشد اسلام در سوریه (و تاحدودی عراق) است که به نوعی مرکز تلاقی ادیان مختلف یهودی، مسیحی و حتی زرتشتی بوده و تفکرات آخرالزمانی مردمان حاکم در آن عصر و نیز اعتقادات و تعصبات گذشته بر این موضوع تأثیر شگرفی داشته است.[52] البته به اعتراف کوک، این به معنای گرتهبرداری کامل و عدم اصالت نگاه آخرالزمانی اسلام نیست؛ چراکه این موارد با ورود به اسلام، گزینش شده و تغییر و تحول یافتهاند (ibid. pp1-3).
کوک به حق ادعا میکند كه «روايات» مهمترین منبع اسلامی حاوی دیدگاههای آخرالزمانی مسلمانان است. یکی از مهمترین تقسیمبندیهای صورت گرفته توسط کوک در این مورد، تقسیمبندی نوع نگاه روایات آخرالزمانی است. از نظر کوک، با نگاه به احادیث آخرالزمانی میتوان نگاه آخرالزمانی تاریخی، فراتاریخی، اخلاقی و یا مسیحایی را از هم تفکیک کرد (Cook, 2002: p151).
در روایات آخرالزمانی تاریخی، به خلاف موارد فراتاریخی، با شخصیتها، مکانها و عناصر قابل تشخیص تاریخی مواجهیم و در درجه اول، مواردی از اتفاقات آخرالزمانی توصیف شده که با رخدادهای قرنهای اول و دوم اسلام مطابقت نزدیکی دارد (Cook, 2005: p34). از جمله موارد آخرالزمان تاریخی، میتوان به توجه به تأثیر جنگهای میان بنی امیه و بنی عباس بر روایات آخرالزمانی صادر شده در آن دوره و نیز تأثیر جنگ امین و مأمون در حوالی سال ۲۰۰ هجری (Cook, 2005: p45) اشاره كرد که میتواند محققان را در فهم این سلسله از احادیث یاری رساند.
آخرالزمان فراتاریخی در نگاه کوک، مواردی را شامل میشود که به طور کلی با رویدادهای تاریخی، ظاهراً بیارتباط بوده و صرفاَ با نگاه فرجامخواهانه تنظیم شدهاند (Cook, 2005: p92). از جمله این موارد جریان ابن صیاد و دجال، سفیانی، دابة الارض، یأجوج و مأجوج، جساسه، شعیب بن صالح و خسف بیداء است (ibid. pp93-136). کوک در مورد این واژهها و به طور ویژه در مورد دجال (ibid. pp99-100 & 2002: p167)؛ تحقیقات جالب توجهي صورت داده است.
آخرالزمان معنوی (اخلاقی)، تقسیم دیگری است که دیوید کوک در میان روایات و ایدههای آخرالزمانی اسلام بدان پرداخته است. از منظر او، «آخرالزمان اخلاقی در اسلام بیانیهاي دینی، سیاسی و اجتماعی مختصر است که از قالبی خاص استفاده و به مخاطبان القا میکند که اکنون پایان جهان رسیده است. در این نگاه، مسائلی همچون شیوه برخورد با مردم، ساختارهای قدرت، تشکیلات مذهبی و نگاه به جامعه آرمانی و عدالتمحور؛ مورد بررسی قرار میگیرند (Cook, 1997: p41).
روایات آخرالزمانی منجیانه (مسیحایی)، تقسیم چهارمی است که از جانب کوک در زمینه نگاه آخرالزمانی اسلام صورت گرفته است. از نظر او:
روایات مسیحایی مبارزات مهدی، منجی مسلمانان را به گونهای توصیف میکند که او پیروز شده و تمام جهان اسلام را پاکسازی میکند. بر اساس این روایات، عصر آرمانی با سلسلهاي از فتوحات غیرمسلمانان آغاز و نهایتاً به پیروزیهای جبهه اسلام به رهبری منجی اسلامی منجر میشود تا سرآغازی باشد برای عصر ایدهآلی که سراسر جهان را امپراتوری صلحآمیز اسلامی فرا میگیرد (Cook, 2002: p152).
ب) منجی اسلامی از نگاه کوک
دیوید کوک در موارد متعددی این عقیده را ابراز کرده که در نگاه آخرالزمانی اولیه اسلام، عیسی7 چهره آخرالزمانی بوده و در مراحل بعدی، این نقش به شخص دیگری –مهدی- داده شده است (e.g. Cook, 2005: p178 ,p213 & 2014(A): pp83-86). کوک این باور اولیه را متأثر از عقاید تازه مسلمانان سوریه میداند که در بستر یهودی- مسیحی رشد کرده بودند (Cook, 2006: p190). به نوشته او:
به تدریج، عیسی به عنوان چهره مسیحایی رد شد و این شاید به دلیل قدرت کسب شده توسط خاندان پیامبر ]احتمالاً منظور قوم و قبیله پیامبر و نه تنها اهل بیت:[ باشد. برخی حاکمان با این ایده موافق نبودند که چنین موقعیت قدرتمندی به دست کسی بيفتد که به قبیله قریش متصل نیست (Cook, 2005: p178).
ج) نگاه خاص شيعه به آخرالزمان و منجی
از منظر دیوید کوک، نگاه آخرالزمانی شیعه، زیرشاخه و بخشی از نگاه کلی آخرالزمانی اسلامی است و هیچ داستان آخرالزمانی شیعی نمیتوان یافت که در منابع سنی نباشد؛ در حالی که عکس این کلام درست نیست (Cook, 2006: p192). البته در دورههای آتی، نگاه آخرالزمانی شیعی به واسطه رخدادهای پیرامونی (همچون جنگ میان مأمون و امین، ظهور یک سفیانی در سوریه و جریان نفس زکیه) هویت نسبتاً مستقلی گرفت. به بیان دیگر، میتوان گفت نگاه آخرالزمانی شیعی، نتیجه و برآیندی طبیعی از تاریخ تراژیک و غمگنانه شیعه بوده و این رخدادها نگاه آخرالزمانی شیعی را به سمت و سویی برده که تصویر مسیحایی امام دوازدهم را ایجاد کرده است؛ امامی که از سال ۲۶۰/۸۷۳ در غیبت مي باشد (ibid. p193).
به نظر کوک، تفاوت مهم دیگر نگاه شیعی و سنی در مورد آخرالزمان، این است که «نگاه آخرالزمانی سنی همیشه چرخشی و دورهای است؛ در حالی که شیعه، خط زمان کاملاً مشخصی را برای آخرالزمان ترسیم کرده است. همچنین:
به طور کلی نسخه شیعه از آخرالزمان بسیار مسیحاییتر و منسجمتر از همتای سنی خود است که پس از زمان ]آمدن[ مهدی مبهم شده و رو به فراموشی میرود. این نگاه تاریخچه مرتبط و منسجمتری داشته و برای مخاطبان سرانجام و پایان قابل قبولتری فراهم میآورد (ibid. pp211-212).
نکته دیگری که کوک از آن به عنوان یکی از تفاوتهای مهم دیدگاه سنی و شیعی در مورد مباحث منجیگرایانه یاد میکند، این است که از منظر او، در دیدگاه شیعی، عنصر جبر و قدری کامل[53]بر جریان ظهور منجی و حوادث پیرامونی آن حاکم است و او این مسئله را از واژه «محتوم» که در زمينه برخی نشانههای ظهور در روایات شیعی وارد شده و یا اشاراتی که در مورد ظهور ناگهانی امام مهدی4 آمده؛ برداشت کرده است (ibid. p192).
از منظر کوک، شیعیان تصویر خاصی از مهدی و رفتار او پس از ظهور ترسیم کردهاند که با ديدگاه اهل سنت متفاوت است. به نوشته او «از دیدگاه رایج شیعه، مهدی دارای چهرهای کینهتوز است که ابتدائاً برای انتقام از مسلمانان سنی و کسانی که از رسیدن خانواده ]حضرت[ محمد به حق حکومت خویش خودداری کردند؛ میآید و پس از آن، دولتی مسیحایی به وسعت جهان میسازد. به بیان دیگر، نقش و هدف اولیه مهدی، انتقامگیری از سنیان ظالم و غاصب است و نه برقراری عدالت جهانی! همچنین به باور او مهدی شیعیان با ساختارهای مذهبی موجود برخوردی کاملاً سلبی خواهد داشت:
آنچه از منابع روشن میشود آن است که مهدی نسبت به تشکیلات کنونی مذهبی میان مسلمانان بیرحمانه حمله میبرد؛ وی مساجد را تخریب میکند؛ چرا که به جای مکان واقعی عبادت، به صورت ظاهری آراسته شدهاند و یا علمای دینی را میکشد؛ زيرا آنها برای ایجاد عدالت و حکومت واقعی اسلامی شکست خوردهاند. در هر حال، ظهور مهدی باعث به هم زدن عمیق و سراسری هنجارهای موجود اسلامی خواهد بود (Cook, 2011(A): p94).
از دیگر مواردی که کوک بدان اذعان میکند، توجه بیشتر نگاه آخرالزمانی شیعی به موضوع عدالت است (Cook, 2005: p196)؛ در حالی که اهل سنت بیشتر بر جنگها و متصرفات دو طرف نبردهای آخرالزمانی و کمتر به شیوه رفتاری و نوع عملکرد مهدی و عیسی (به عنوان دو منجی) مینگرند. چهره مسیحایی مهدی و عملکرد او، به ویژه تشکیل حکومت عادلانه، محور تفکرات آخرالزمانی شیعی است (Cook, 2011(B): p128). همچنین شخصیت امام مهدی4 در نگاه شیعه و سنی متفاوت است:
«در نسخه شیعی، مهدی چهرهای فرا انسان (superhuman) و پیامبرگونه دارد؛ در حالی که در نگاه سنی بر انسان بودن، عدم تمایل او (برای پذیرش خلافت) و خطاپذیری او تأکید میشود» (Cook, 2005: p226). همچنین طول زمان حکومت آرمانی مهدی، از دیگر اختلافات شیعه و سنی از نظر کوک است.[54]
«انتظار شیعی»، از دیگر موضوعاتی است که دیوید کوک بدان پرداخته است. از نظر این نویسنده «در نگاه آخرالزمانی شیعی اعتمادی کامل به رحمت خداوند ]و حضور کامل و مستقل او در رخدادهای آخرالزمان[ دیده میشود. مؤمن به طور فعال در فراهم آوردن عصر مسیحیایی حضور ندارد و تنها صابرانه منتظر فرارسیدن آن است». به بیان دیگر، کوک معتقد است شیعیان به ظهور امام مهدی4 نگاه منفعلانهای دارند و معتقدند این اتفاق صرفاً با کمکهای الاهی و نه یاری شیعیان صورت میگیرد (Cook, 2005: p226). البته او علت این رویکرد از جانب ائمه و علما و عدم تشویق انتظار فعالانه یا مشوقانه مهدی را در تاریخ ریشهیابی و چنين ادعا میکند:
این احتیاط به دلیل این واقعیت است که منجیگرایی کنترل نشده، شیعیان اولیه را به گروههای چندگانهای تقسیم کرد که هریک توسط چهره مسیحایی متفاوتی از خاندان پیامبر رهبری میشد (Cook, 2011(B): p126). کوک همچنین مدعی است:
روایات فضیلت انتظار، بیشک برای آرام کردن حرارت کسانی گفته میشد که نمیتوانستند برای جنگ در نبردهای مسیحایی منتظر بمانند... گام و روش دیگر در این کار، حتی بیپردهتر بود و تأکید میشد که زندگی در دوران پیش از بازگشت مهدی راحتتر بوده و مزایای بیشتری دارد (Cook, 2005: p227).
کوک در آخر چنین نتیجه میگیرد:
بهرغم اینکه محققان، مکرراً شیعه را یک مذهب مسیحایی و آخرالزمانی معرفی میکنند، عطش آخرالزمانی شیعیان از اهل سنت بیشتر نیست و شاید کمتر هم باشد (ibid. p228).
علاوه بر موارد مذكور، نکات زیر از جمله توجهات دیوید کوک در زمینه نگاه آخرالزمانی شیعی است:
همخوانی و ارتباط قوی نگاه آخرالزمانی شیعی؛
تمرکز شیعه بر ظهور مهدی در مکه یا مدینه و پایتختی کوفه (به جای پایتختی بیتالمقدس نزد اهلسنت)؛
نگاه به حلقه نزدیکان مهدی، در هنگامه ظهور و توجه ویژه به ملیت ۳۱۳ یار ایشان؛[55]
تلقی نقش پشتیبانی، همکاری با مهدي و تبعیت از ايشان برای عیسی در نگاه شیعی و تصور تغییر دین مسیحیان و یهودیان به وسیله عیسی؛ البته به صورت آسان و بدون القاي زور؛
دستهبندی دشمنان امام مهدی4 در زمانه ظهور در ۱۳ دسته؛
عدم تأکید منابع شیعی به کشتار یهودیان به خلاف اهل سنت؛
رفتار میانه مهدی با دشمنان و مخالفان (به خلاف رفتار خشونتآمیز او در منابع سنی)؛
خودکفا بودن مهدی و یارانش و عدم نیاز ایشان به همکاری شیعیان (به جز از طریق همدردی)؛ به خلاف نگاه سنی که مهدی با دشمنان متعددی روبهرو است و لذا با گروههای مختلفی ائتلاف میکند (228 ـ pp203 .ibld).
د) منجیگرايي در ياران و ديگر کشورهای شيعی
به باور دیوید کوک، مهدویت دارای نقشی مهم در زندگی سیاسی جهان شیعه است و در واقع انتظار بازگشت امام غائب، «محمد المهدی» در آخرالزمان، دکترین معرّف تشیع است. در عین حال، کوک معتقد است در چند دهه قبل و مصادف با وقوع انقلاب اسلامی ایران، در باور منجیخواهی شیعی تحول چشمگیری ایجاد شد (Cook, 2011(B): p125). موج دوم منجیخواهی در جهان تشیع نيز در سالیان اخیر رخ داده و امروزه سه کشور بزرگ با جمعیت شیعی، یعنی ایران، عراق و لبنان در حال تجربه تحولی چشمگیر در ماهیت و محدوده انتظارات منجیگرایانه هستند. علت این مسئله از نظر کوک، بسیار جالب توجه است؛ چنانکه او مدعی است از لحاظ تاریخی، تشویق انتظارات آخرالزمانی در جهت منافع رهبری مذهبی شیعه یا حوزه نبوده است. در مقابل، مقامات مذهبی به دنبال مدیریت محبوبیت مهدویت از طریق متمرکز کردن توجهات منجیخواهانه به «آینده دور» به جای «آینده نزدیک» بودهاند و در تعلیمات مذهبی، بیشتر به محافظهکاری و ممانعت از اوجگیری امیدها و آرزوهای منجیگرایانه پرداخته میشد. با این حال، اغلب، هنگام تضعیف قدرت حوزه، تمایلات معروف منجیخواهانه ظهور کرده که نمونه این موضوع، ظهور باب در حدود دو قرن گذشته در ایران بوده است. کوک ادعا میکند در سالیان اخیر نيز این موضوع در کشورهای شیعی نمود دوبارهای یافته و به دلیل شکست مقامات سنتی مذهبی و اوجگیری فعالیت روحانیون سرکش و افراطی، امروزه پیشبینی قریبالوقوع بودن بازگشت مهدی در میان عموم مردم گستردهتر شده است. این امر، گسترش سریع گفتمانی عمیق در مورد پیشبینی و پیشگوییهای مرتبط با منجی و ظهور نزدیک او را در سالیان اخیر موجب شده است. شواهد این گفته در بیان کوک، توجه گسترده شیعیان ایران به مسجد جمکران، گفتمان نوین آخرالزمانی در نوشتهها و گفتههای شیعیان لبنان و نیز ظهور مدعیانی همچون احمدالحسن یا گروههای مهدیگرایی همچون جندالسماء یا جیش المهدی در عراق است (Cook, 2011(A): pp96-99).
هـ) نگاه قرآن به مباحث آخرالزمانی
تحقیقات دیوید کوک در زمینه توجهات و استنادات آخرالزمانی در قرآن، از دیگر مباحث قابل توجه و تأمل است. از منظر کوک، نمیتوان گفتمان قرآن را غیرآخرالزمانی شمرد و «قرآن به شدت به یک معنا آخرالزمانی است؛ چراکه انتظار دارد پایان جهان به زودی محقق شود».[56] وی به سراغ روایات رفته و ارجاعاتی را که در روایات آخرالزمانی به آیات قرآن داده، شده، پیمایش نموده است. بنابر گزارش کوک در تمامی منابع آخرالزمانی پیمایش شده (هم شیعی و هم سنی)، 490 ارجاع قرآنی وجود دارد که از این موارد، ۱۴۸ مورد انحصاراً در آثار اهل سنت، ۶۳ مورد مشترک شیعه و سنی و بقیه (۲۷۹ مورد) به طور انحصاری در منابع شیعی آمده است (Cook, 2005: pp 274-276). در این زمینه، کوک تقسیمبندی جالب توجهي نیز از آیات آخرالزمانی ارائه کرده است (ibid. pp277-282). قابل ذکر است، دیوید کوک در انتهای کتاب «مطالعاتی در مورد نگاه آخرالزمانی مسلمانان»، در ضمیمهای 16 صفحهای تلاش کرده است همه «اشارات قرآنی به گفتمان آخرالزمانی از نظر علمای اسلامی» را آدرس دهد و بر مبنای آیات و مفسران تقسیمبندی کند که اين، کاری درخور توجه و استفاده است (ibid. pp393-408).
و) گفتمان نوين آخرالزمانی مسلمانان
در میان نوشتههای دیوید کوک، موضوع نگاه نویسندگان و صاحبنظران مسلمان به موضوعات آخرالزمانی در دوران معاصر نیز فراوان مورد توجه قرار گرفته تا جایی که او یک کتاب کامل و تعدادی مقاله در این زمينه نگاشته است. علت توجه کوک به این مسئله نیز به محبوبیت عام گفتارهای آخرالزمانی در میان مسلمانان معاصر و نیز تأثیر باورهای آخرالزمانی بر گروههای معروف و بعضاً افراطی مسلمان باز میگردد. او مطالعه نگاه آخرالزمانی اسلام را برای فهم اسلام مدرن و رفتار گروههای معاصر مسلمان، امری کاملاً ضروری شمرده و ادعا میکند هرکس درک تأثیر عمیق چنین گروههایی را بر حرکت مسلمانان خواستار است، نمیتواند از چنین مطالعهای سرباز زند.[57]
ز) تشابهات نگاه آخرالزمانی اسلامی و مسيحی
کوک در بخشهای مختلف نوشتههای خود به شباهت (و احتمالاً گرتهبرداری) نگاه آخرالزمانی اسلامی و نگاه آخرالزمانی مسیحی میپردازد که از جمله آنها ظهور ضدمسیح در آخرالزمان (Cook, 1998: p52)؛ بازگشت عیسی از آسمان و مبارزه او با دجال، انتخاب بیتالمقدس (اورشلیم) به عنوان پایتخت حکومت مسیحایی(ibid & Cook, 2014(B): p19)؛ جریان یأجوج و مأجوج (Cook, 2005: pp 183-184)؛ ماهیت دابة الارض و شباهت آن با جانور (Beast) در کتاب مکاشفات (ibid. p120) و تشابه دوران صلح و صفای پس از ظهور با عبارات کتاب مقدس (Cook, 2012: 365)؛ از آن جملهاند.
بررسی افکار وديدگاههاي کوک
در شخصیت و نوع کار پژوهشی کوک، ویژگیهای مثبتی را میتوان یافت که او را از هممسلکان خویش متمایز و اصولاً کارهای وی را در این موضوع ممتاز كرده است:
سعی در اتخاذ شیوه پدیدارشناسانه در مطالعات اسلامی و تلاش برای فهم موضوعات مبهم، با مراجعه به فهم مسلمانان؛
مراجعه به منابع اصیل اسلامی و دوری از ارجاعات ثانویه بدون تحقیق؛[58]
تمرکز بر موضوعات مشخص از مجموعه باورهای اسلامی و تلاش برای تسلط کامل بر همه جوانب موضوع؛
آشنایی کامل با زبانهایی که برای فهم متون اسلامی ضروری است؛
کثرت مطالعه و ارجاعدهی به منابع گوناگون؛[59]
تفکیک باورهای مسلمانان از یکدیگر؛ به عنوان مثال تفاوتگذاری بین گفتمان کلاسیک و مدرن مسلمانان یا تفکیک باورها و منابع شیعه و اهل سنت؛
ارائه برداشتهای بدیع و جالب توجه حاصل از پژوهش مستمر و همهجانبه در موضوع علمی.
موارد بالا همگی قابل قدرداني و توجه بوده و كوك را در میان محققان اسلامپژوه معاصر، چهرهای متمایز مینمایاند؛ در عین حال، پژوهشهای وی دارای اشکالات متعددی از لحاظ روش، منابع و مستندات و نیز نتیجهگیری است. به طور کلی، میتوان برخی اشکالات شاخص در آثار نوشتاری دیوید کوک را به صورت زیر برشمرد:
عدم استفاده از روش صحیح رجوع و بررسی احادیث و منابع اسلامی؛[60]
توجه ناکافی به موضوعات اصلی و اصالتدهی به موضوعات فرعی؛
ارتباطدهی گسترده حوادث تاریخی با احادیث؛
تلفیق محتوای منابع مقبول در فرقههای مجزای مسلمان و وامگیری و رفع ابهام یکی با دیگری؛
تأثیرپذیری از رسانههای غربی و اخبار غیرمعتبر در بررسی باورهای معاصر مسلمانان.
در عین حال تعدادی از ديدگاههاي کوک به صورت خاص قابل نقد و بررسی است که باتوجه به محدودیت این نوشتار به چند مورد مهمتر بسنده میشود:
الف) ادعای گرتهبرداری نگاه منجیگرايانه اسلامی از منجیگرايی يهودی- مسيحی
کوک همچون برخی دیگر از مستشرقان، مانند مارگولیوث و گلدزیهر (موسوی گیلانی، 1382: ص135 و 164)، به گرتهبرداری و وامگیری بخشهای مهمی از نگاه منجیگرایانه اسلام از محیط صدر اسلام و فضای دینی آن دوران، به ویژه ادیان یهودیت، مسیحیت و تا حدودی زرتشتی قائل است. دیوید کوک خود تصریح کرده که این قول، به معنای عدم اصالت گفتمان آخرالزمانی اسلام نیست و در روند توسعه این نگاه، تغییر و تحول و گزینش بسیاری صورت گرفته و عملاً هیچیک از موارد اولیه گرتهبرداری شده، بدون تغییر باقی نمانده است (Cook, 2005: pp1-2)؛ با این حال، در نوشتههای کوک مواردی صراحتاً برگرفته از نگاه آخرالزمانی ادیان دیگر، به ویژه مسیحیت عنوان شده كه در زمینه این دیدگاه موارد زیر قابل طرح است:
برخی تشابهات مطرح شده در کلام کوک (همچون تشابه طول دوره حکومت سفیانی = حمل المرأه؛ با دوران «رنج زایمان» در جریان منجیگرایی مسیحی)، تشابهات ظاهری است و با توجه به تفاوتهای بسیاری که در این موضوعات وجود دارد؛ احتمال گرتهبرداری قوت چندانی ندارد.
برخی دیگر از استنادات کوک (مثلاً تشابهبینی شدید جریان یأجوج و مأجوج در منابع اسلامی و مسیحی) در این زمینه، به منابع کماعتبار سنی، همچون کتاب الفتن ابن حماد بازگشت دارد که بسیاری از علمای مسلمان به ضعف احادیث و راویان آن اذعان کردهاند (از جمله: صادقی، 1382: ص46-54). لذا بعید نیست که در چنین روایاتی گفته کوک در مورد نفوذ آموزههای ادیان پیشین در روایات نقل شده درست باشد.
نکته آخر اینکه صرف تشابهات دو نگاه را نمیتوان حاصل وامگیری یکی از دیگری دانست. توضیح آنکه اصل ظهور منجی در آخرالزمان و حوادث پیرامونی آن، از آموزههای پذیرفته شده تمامی ادیان الاهی است و اسلام نیز خود را آخرین دین از ادیان ابراهیمی میداند؛ لذا طبیعی است بسیاری آموزهها، از جمله اعتقادات آخرالزمانی اسلام با اعتقادات منجیگرایانه دیگر ادیان الاهی همخوانی داشته باشد. بنابراین، چنین تشابهاتی را نباید به حساب گرتهبرداری گذاشت، بلکه این موارد نشاندهنده گوهر واحد و آسمانی این ادیان است.
ب) ادعای جبری بودن و عدم تأثير اراده انسانی در امر ظهور از نظر شيعه
یکی از وجوه تمایزات نگاه شیعی و سنی به امر ظهور امام مهدی4 از نظر کوک؛ جبری (و قدری) بودن آن در نگاه شیعی است. به بیان واضحتر، به باور کوک، شیعه به خلاف اهل سنت قائل است؛ بازگشت مهدی4 تنها به دست خدا بوده و انسانها بر زمان و یا مهیا ساختن شرایط آمدن او تأثیری ندارند. خود کوک بیان کرده، برداشت او حاصل روایاتی است که حاوی واژه «محتوم» هستند (از جمله ر.ک: طوسی، 1425: ص435 و ابن بابویه، 1359: ج2 ص652)؛ یا زمینهسازی ظهور امام را در یک شب ممکن شمرده (ابن بابویه، 1359: ج2 ص480) و ظهور را امری ناگهانی معرفی کردهاند (خزاز رازی، 1360: ص250). در این زمینه موارد ذیل قابل تأمل و دقت است:
از روایات مورد اشاره کوک نمیتوان صراحتاً نتیجه گرفت که انسانها در ظهور منجی نقشی ندارند. توضیح آنکه اگر واژه «حتم» یا «محتوم» را همچون راغب اصفهانی به «القضاء المقدّر» معنا کنیم (راغب اصفهانی، 1412: 218)؛ نهایت برداشت از اینگونه احادیث آن است که امر ظهور و برخی نشانههای آن، «مقدّر و خواست قطعی الاهی» است و به طور حتم صورت خواهد گرفت؛ ولی در اینکه آیا در تقدیرات الاهی، عملکرد مردم نیز جزء مقدمات و علل زمینهساز خواهد بود یا نه؛ از این روایات نمیتوان چیزی برداشت كرد. نکته جالب توجه در این زمینه آن است که معمول اهل سنت در مسئله اختیار بشری، پیرو دیدگاه اشعری بوده و جبری بودن اعمال انسانها را به نوعی تأیید میکنند؛ حال آنکه نگاه کلامی شیعه متفاوت است و نگاه «امر بین الامرین»، افقی نوین برای فهم ارتباط اختیار بشری در مسیر خواست الاهی گشوده است (طباطبايی، 1364: ج3 ص161-174). حدیث دوم نیز علاوه بر اینکه تنها منبع شیعی ندارد (از جمله ر.ك: نعيم بن حماد، 1423: ص255 و مقدسى شافعى، 1428: ص126)؛ معانی مختلفی میتواند داشته باشد؛ چراکه اصلاح امر امام عصر4 در یک شب، ممکن است به زمان پس از ظهور و یا در زمان استقرار خلافت جهانی آن حضرت مربوط باشد و منظور از آن سرعت تغییرات لازم در عالم انسانی و فرا انسانی جهت پیشبرد اهداف امور دولت آرمانی یا اشاره به امدادهای الاهی در مسیر ظهور باشد و اینها با لزوم ایجاد تغییراتی در درون انسانها یا جامعه جهت پذیرش حکومت امام عدل منافات ندارد. حدیث سوم نیز ظاهراً به معنای عدم توجه عموم انسانها به مقوله ظهور و مشابهت دهی آن با برپایی قیامت است که بسیاری مردم توجهی بدان ندارند و به یکباره با آن مواجه میشوند.
اگرچه علمای شیعه در مورد مقدار تأثیر و نقش انسانها در امر ظهور اختلاف نظر دارند (سلیمیان، 1392: ص72-84)؛ ظاهراً اصل نقش انسان در این فرآیند، با عنايت به صراحت آیات و روایات در مورد اختیار انسان[61] و نیز سنت الاهی در مورد چگونگی تغییر جوامع[62]؛ با توجه به مبانی کلامی شیعی امری خدشهناپذیر است (مطهری، 1387: ص410 و موسوی گیلانی، 1387: ص130).
با توجه به دو موضوع مذكور، ادعای اعتقاد شیعه به عدم نقش انسانها در فرآیند ظهور امام عصر4 ادعایی بیدلیل بوده و پذیرفتنی نیست.
ج) برداشت ناصحيح از انتظار شيعی
کوک در توصیف «انتظار شیعی» نیز مطالبی بیان کرده که خالی از اشکال نیست. وی که انتظار را «صبر مؤمنان جهت فرارسیدن موعد اجراي خواست الاهی در ظهور امام مهدی4 معنا میکند (Cook, 2005: p226)؛ ظاهراً برداشتی منفعلانه از روایات انتظار دارد؛ چراکه نقش انسانی را عملاً در این رخداد نفی و تلاش فعالانه برای زمینهسازی را مخالف روایات شیعی قلمداد میکند. در این زمینه باید گفت، اگر منظور کوک آن است که امامان شیعه برای کنترل و جلوگیریِ دنبالهروی شیعیان از قیامهای سوداگرانه یا بدموقع و بینتیجه برخی مدعیان یا جاهلان؛ احادیثی در زمینه انتظار بیان میفرمودند؛ شاید بتوان با ملاحظاتی این مسئله را پذیرفت. همچنین اگر منظور او از اقدام ائمه:، آرام کردن دلهای شیعیان مشتاقی است که آرزوی حضور در دوران استقرار دولت حق را دارند تا این اشتیاق و انتظار، تمجید و هدفگذاری شود؛ کلام کوک مورد قبول است. ولی ظاهراً تلقی این نویسنده متفاوت بوده و به تلقی گروههایی از شیعیان شباهت بسیاری دارد که از احادیث انتظار، ایستایی، سکون و بیعملی را برداشت میکنند. از آنجا که پاسخ چنین دیدگاهی از زبان عالمان شیعی بسیاری داده شده، به این موضوع نمیپردازیم و خواننده گرامی را به آن منابع ارجاع میدهیم. [63]
نقد دیگر کلام کوک، به انتظار در دوران «غيبت» مربوط است. وی اعتقاد دارد تشکیلات و مقامات مذهبی شیعه، موافق تشویق انتظارات آخرالزمانی نبودهاند، بلکه با تمرکز توجهات منجیخواهانة جامعه شیعی به «آینده دور» به جای «آینده نزدیک»، مراقب عدم اوجگیری این آرزوها بودهاند؛ چراکه تمایلات افراطی منجیخواهانه، تضعیف قدرت حوزه و مقامات مذهبی را باعث میشده است (Cook, 2011(B): p101). به نظر میرسد کوک در این موضوع، نگاهی وارونه داشته؛ چراکه حوزه مذهبی تشیع، محافظ و مبلّغ راستین اندیشه مهدویت بوده؛ شاهد این ادّعا، کتابهای گرانقدری است که در طول 12 قرن پس از وقوع غیبت، توسط علمای شیعی در این موضوع نگاشته شده است. نگاه دقیق به تاریخ دوران غیبت نشان میدهد هرگاه به دلایلی نفوذ عالمان راستین شیعه در جامعه کمرنگ شده؛ زمینه ظهور و تبلیغ مدعیان و جریانات انحرافی همچون شیخیه، بابیه و بهائیه فراهم شده است. بنابراین، علمای شیعه در طول تاریخ غیبت، علاوه بر تبلیغ صحیح اندیشه مهدویت و زنده نگه داشتن آن؛ همچون محافظانی بیدار در مقابل هجمهها و سوء برداشتها از آن حراست مینمودند و با راهنمایی شیعیان در اجراي وظایف دوران غیبت، در صورت مهیا بودن شرایط پیرامونی در جهت زمینهسازی ظهور نیز گام بر میداشتند که نمونه آشکار آن، انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی; بود.
نتیجهگیری
دیوید کوک، به واسطه کسب تحصیلات لازم، شناخت منابع متقدم و شیوه بهرهگیری از آنها، تمرکز مطالعاتی و پژوهشی بر موضوعات خاص و عدم پراکندهپژوهی و نیز آشنایی با تاریخ و فرق اسلامی؛ در میان نسل جدید مستشرقان اسلامپژوه داراي جایگاه قابل توجهی است. گستردگی تحقیقات کوک در زمینه نگاه آخرالزمانی و منجیگرایانه اسلام و تلاش او برای درنظر گرفتن تمام جوانب و تعمیق نگاه و نیز پوشش دادن نگاه معاصر آخرالزمانی مسلمانان، در عین توجه به ریشههای آن؛ باعث شده نوشتههای او، از جمله منابع مهم در میان جوامع علمی غرب در این موضوع محسوب گردد؛ اگرچه او نیز مانند دیگر مستشرقان در توصیف، برداشت و نتیجهگیریهای خود اشکالات مهمی دارد. موارد مذكور لزوم توجه به پژوهشها و آراي دیوید کوک در زمینه نگاه آخرالزمانی و منجیگرایی اسلامی را از جانب محققان مسلمان ضروری مینماید تا در صورت لزوم به اصلاح اشتباهات و بدفهمیها در این مسیر اقدام کنند.
منابع
قرآن کریم.
ابن بابويه، محمد بن على (1359). كمال الدين و تمام النعمة، تهران، دار الكتب الإسلامية.
آصفى، محمد مهدى (1384). انتظار پويا تهران، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود4.
خزاز رازى، على بن محمد (1360). كفاية الأثر في النص على الأئمة الإثنى عشر، قم، بيدار.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد (1412ق). المفردات في غريب القرآن، دمشق، دارالعلم الدار الشامية.
سلیمیان، خدامراد (1392). نقش مردم در انقلاب جهانی حضرت مهدي4، قم، انتشارات مرکز تخصصی مهدویت حوزه علمیه.
صادقی، مصطفی (بهمن و بهمن اسفند 1382) الفتن ابن حماد قدیمىترین کتاب در مهدویت، آیینه پژوهش، ش84.
طباطبايى، محمد حسین (1364). اصول فلسفه و روش رئالیسم، شرح و توضیح: مرتضی مطهرى، تهران، انتشارات صدرا.
طوسى، محمد بن حسن (1425ق). الغيبة، قم، مؤسسة المعارف الإسلامية.
كتاب مقدس.
10.مروزي، نعيم بن حماد (1423ق). الفتن، بيروت، دار الكتب العلمية.
11.مطهرى، مرتضى (1387). مجموعه آثار، قم، صدرا.
12.مقدسى شافعى سلمى، يوسف بن يحيى (1428ق). عقد الدرر في أخبار المنتظر4، قم، مسجد مقدس جمكران.
13.مكارم شيرازى، ناصر (1386). حكومت جهانى مهدى4، قم، نسل جوان.
14.موسوی گیلانی، سیدرضی (1389). شرق شناسی و مهدویت، تهران، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود4.
15.موسوى گيلانى، رضى (1378). دكترين مهدويت، تهران، بنياد فرهنگى حضرت مهدى موعود4.
16.نعمانى، محمد بن ابراهيم (1397ق). الغيبة، تهران، مكتبة الصدوق.
Cook, David; (2005. (Contemporary Muslim Apocalyptic Literature, Syracuse: Syracuse Univ. Press.
Cook, David; (2007). Martyrdom in Islam, Cambridge: Cambridge University Press.
Cook, David; (2003). Studies in Muslim Apocalyptic, Darwin Press, Princeton.
Cook, David; (2017). 'The Book of Tribulations: The Syrian Muslim Apocalyptic Tradition': An Annotated Translation by Nu'aym b. Hammad al-Marwazi, Edinburgh University Press; Ant Tra edition.
Cook, David; (2007).Understanding and Addressing Suicide Attacks: The Faith and Politics of Martyrdom Operations, Greenwood, Praeger Press
Cook, David; (2005).Understanding Jihad, Berkeley: University of California Press.
Bashkin, Orit, (Nov.,2006). "Review of: Contemporary Muslim Apocalyptic Literature", International Journal of Middle East Studies, Vol. 38, No. 4.
Cook, David; (2006)."New Testament Citations in Muslim Ascetic Literature and the Position of Jesus in Early Islam", An Essay from the book: “The Encounter of Oriental Christianity with Early Islam”, University of Erfurt (Brill), Germany.
Cook, David; .(2002).“America, the Second ‘Ad: The Perception of the United States in Modern Muslim apocalyptic literature.”, Yale Center for International and Area Studies Publications.
Cook, David jan;(2002). “An Early Muslim Daniel Apocalypse”, Arabica, T. 49, Fasc.
Cook, David; (2007) “Anti-Semitic Themes in Muslim Apocalyptic and Jihadi Literature”, Jerusalem Center for Public Affairs, http://jcpa.org/article/anti-semitic-themes-in-muslim-apocalyptic-and-jihadi-literature.
Cook, David; (2011).“Early Islamic and Classical Sunni and Shi‘ite Apocalyptic Movements”, An Essay from the book: “The Oxford Handbook of Millennialism” Edited by Catherine Wessinger.
Cook, David; (2012). “Fighting to Create the Just State: Apocalypticism in Radical Muslim Discourse”, An Essay from the book: “Just Wars, Holy Wars, and Jihads” By Sohail H. Hashmi, Oxford University Press.
Cook, David; (2008).“Iraq as the Focus for Apocalyptic Scenarios”, CTC Sentinel, Vol 1, No11, www.ctc.usma.edu/ posts/ iraq-as-the-focus-for-apocalyptic-scenarios.
Cook, David;(2000). “Islam and Apocalyptic”, The Center for Millennial Studies (CMS), www.mille.org/scholarship/papers/cookabs.html.
Cook, David;(2006) “Islamic Millenarianism - Bibliography”, http://science.jrank.org/ pages/ 7870/ Islamic-Millenarianism.html.
Cook, David; (2000). “Messianism and astronomical events during the first four centuries of Islam” in Mahdisme ct millenarisme en Islam, ed. Mercedes Garcia-Arenal, special issue of RMM.
Cook, David; (2011(A)). “Messianism in the Shiite Crescent”, Current Trends in Islamist Ideology, Volume 11, Hudson Institute.
Cook, David; ( 1997). “Moral Apocalyptic in Islam”, Studia slamica. NO.86.
Cook, David; “Muslim Apocalyptic Literature and Themes”, Endzeiten, politische und gesellschaftliche Implikationen universal eschatologischer Vorstellungen in den drei monotheistischen Weltreligionen (5. bis 16. Jahrhundert), Frankfurt. (March 31-April 3).
Cook, David Tune; (1998). "Muslim Fears of the Year 2000", Middle East Quarterly, Vol 5, No 2.
Cook, David;(2000). “The Apocalyptic Year 200/815-16 And The Events Surrounding It”, An Essay from the book: “Apocalyptic Time (Studies in the history of religions)” Ed. Albert I. Baumgarten, Leiden: E. J. Brill.
Cook, David; (Winter 2001) “The Beginnings Of Islam As An Apocalyptic Movement”, The Center for Millennial Studies (CMS), http://www.mille.org/publications/winter2001/cook.html.
Cook, David;(2014). "The Mahdi’s Arrival and the Messianic Future State According to Sunni and Shi‘ite Apocalyptic Scenarios", The Nehemia Levtzion Center for Islamic Studies (The Institute of Asian and African Studies), The Hebrew University of Jerusalem.
Cook, David;(2011(B)). “Waiting For The Twelfth Imam- Contemporary Apocalyptic Shiite Literature And Speculation In Lebanon And Iran”, An Essay from the book: “Fundamentalism in the Modern World Vol 1: By Ulrika Martensson & others, I.B.Tauris.
سايتها:
1 .https://de.wikipedia.org/wiki/David_Cook_(Religionswissenschaftler) .
3 . http://phdtree.org/pdf/23524034-the-beginnings-of-islam-in-syria-during-the-umayyad-period
نکته جالب توجه در مورد ديدگاه دیوید کوک آن است که وی در این متن علمی تلاش کرده نشان دهد ظهور اسلام در سوریه و در محیطی که یهودیت و مسیحیت حضور جدی داشتهاند، با انتظارات آخرالزمانی شکل گرفته و محیط پیرامونی تأثیر بسیاری بر مسلمانان آن دوره داشته است.
[4] . Rice University, http://www.rice.edu.
[5] . http://report.rice.edu/sir/faculty.detail?p=819CEA58C92779ED.
[6] . Thomas Robbins Award.
[7] . http://www.loyno.edu/~.novarel/robbins.html.
[8] . Studies in Muslim Apocalyptic, Darwin Press, Princeton 2003. (Studies in Late Antiquity and Early Islam.)
[9] . Contemporary Muslim Apocalyptic Literature, Syracuse: Syracuse Univ. Press, 2005.
[10]. دیوید کوک در مقدمه اذعان میکند که گفتمان آخرالزمانی شیعی در این کتاب جایی ندارد و تمرکز او بر نوشتههای آخرالزمانی مسلمانان سنی/عربی است. علت عدم طرح ديدگاههاي نویسندگان شیعی، کمتر بودن حجم و تعداد آنها، در دسترس نبودن همه متون و موارد دیگر بوده است.
[11]. ظاهرا نسخه جدید و تکمیل شده این کتاب با 435 صفحه در دست انتشار است.
[12] . Understanding Jihad, Berkeley: University of California Press, 2005.
[13] . Martyrdom in Islam. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
[14] . Understanding and Addressing Suicide Attacks: The Faith and Politics of Martyrdom Operation, Greenwood, Praeger Press 2007.
[15] . 'The Book of Tribulations: The Syrian Muslim Apocalyptic Tradition': An Annotated Translation by Nu'aym b. Hammad al-Marwazi, Edinburgh University Press; Ant Tra edition (August 1, 2017).
[16] . https://reli.rice.edu/Content.aspx?id=68.
[17]. "Messianism in the Shiite Crescent", Current Trends in Islamist Ideology, Volume 11, Hudson Institute, 2011, pp 91-103.
[18] . “Islam and Apocalyptic”, The Center for Millennial Studies (CMS), www.mille.org/ scholarship/papers/cookabs.html ,2000.
[19] . "The Beginnings Of Islam As An Apocalyptic Movement", The Center for Millennial Studies (CMS), Winter 2001, http://www.mille.org/ publications/ winter2001/ cook.html-
[20] . "Moral Apocalyptic in Islam", Studia Islamica, No. 86 (1997), pp. 37-69.
[21] . "The Apocalyptic Year 200/815-16 And The Events Surrounding It", An Essay from the book: "Apocalyptic Time (Studies in the history of religions)" Ed. Albert I. Baumgarten, Leiden: E. J. Brill, 2000, pp 41-67.
[22] . "Iraq as the Focus for Apocalyptic Scenarios", CTC Sentinel, Ocober 2008, Vol 1, No 11, www.ctc.usma.edu/ posts/iraq-as-the-focus-for-apocalyptic-scenarios
[23]. "Early Islamic and Classical Sunni and Shi‘ite Apocalyptic Movements", An Essay from the book: "The Oxford Handbook of Millennialism" Edited by Catherine Wessinger, Oct 2011.
[24]. "Islamic Millenarianism - Bibliography", http://science.jrank.org/ pages/ 7870/Islamic-Millenarianism.html.
[25] . "Muslim Fears of the Year 2000", Middle East Quarterly JUNE 1998, Vol 5, No 2, pp 51-62.
[26]. "Waiting For The Twelfth Imam- Contemporary Apocalyptic Shiite Literature And Speculation In Lebanon And Iran", An Essay from the book: "Fundamentalism in the Modern World Vol 1: By Ulrika Martensson & others, I.B.Tauris (August 15, 2011), pp 124-147.
[27]. "Anti-Semitic Themes in Muslim Apocalyptic and Jihadi Literature", Jerusalem Center for Public Affairs, http://jcpa.org/article/anti-semitic-themes-in-muslim-apocalyptic-and-jihadi-literature.
[28]. "The Apocalyptic Year 200/815-16 ." First Annual Center for Millennial Studies Conference , Bar-Ilan University, Ramat Gan, Israel. (Feb. 21, 1996).
[29]. "Modern Muslim Apocalyptic Beliefs." Hebrew College, Boston, MA. (Mar. 14, 1997).
[30]. "Muslim Calculations: Dating the End using Exact Dates and Gematria." Third Annual Center for Millennial Studies Conference, Boston University. (Dec. 7, 1998)
[31]. "The Apocalyptic Year 300/912-13." Middle East Studies Association, Chicago. (Dec. 6, 1998).
[32]. "Jerusalem, Modern Muslim Apocalyptic and the Year 2000." The Jerusalem Center for Israel Studies, Jerusalem. (June 21, 1999)
[33]. "The United States in Modern Muslim Apocalyptic Literature." Yale Center for International and Area Studies, Yale University. (Dec. 8, 2000)
[34]. "America, the Second ‘Ad: The Perception of the United States in Modern Muslim apocalyptic literature." Yale Center for International and Area Studies Publications., 5 (2002) : 150-193.
[35]. “America, The Second ‘Ad: Prophecies about the Downfall of the United States”, MacMillan Center Middle East Studies, ?, 150-193.
[36]. "Jihad and Martyrdom Operations as Apocalyptic Events." Fifth Annual Center for Millennial Studies Conference, Boston University. (Nov. 3, 2001).
[37]. "New Testament Citations in Muslim Ascetic Literature and the Position of Jesus in Early Islam", The Encounter of Oriental Christianity with Early Islam, University of Erfurt, Germany. (June 7, 2003).
[38] ."Muslim Apocalyptic Literature and Themes." Endzeiten¿politische und gesellschaftliche Implikationen universaleschatologischer Vorstellungen in den drei monotheistischen Weltreligionen (5. bis 16. Jahrhundert), Frankfurt. (March 31-April 3).
[39]. "Text and Apocalyptic in the Qur'anic account of Yajuj and Majuj." American academy of Religions, San Diego. (Nov. 18, 2007).
[40] . "The Antichrist in Contemporary Muslim Apocalyptic Literature." Symposium on the antichrist, University of Freibourg, Switzerland. (Oct. 5, 2007).
[41] ."Trends in Contemporary Radical Islamic Apocalyptic Predictions," Johann-Karl Goethe University, Frankfurt.." (06/28/2011).
[42]. "The Mahdi’s Arrival and the Messianic Future State According to Sunni and Shi‘ite Apocalyptic Scenarios", The Nehemia Levtzion Center for Islamic Studies (The Institute of Asian and African Studies), The Hebrew University of Jerusalem, 2014.
[43]. ISIS and Boko Haram: Profiles in Apocalyptic Jihad« in the conference: 'GenerationCaliphate: Apocalyptic Hopes, Millennial Dreams and Global Jihad', Boston University, May 3-4, 2015.
[44] . Encyclopedia of Islam III.
[45] . SAGE Encyclopedia of Terrorism.
[46] . Oxford Handbook on Religion and Violence.
[47] . http://report.rice.edu/sir/faculty.detail?p=819CEA58C92779ED.
[48] . http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13911210000621.
[49] . http://rim.miu.ac.ir/ index.aspx? fkeyid=&siteid=208&pageid= 37344 & newsview = 60641.
[50] . http://hawzahnews.com/TextVersionDetail/278377
[51] . وی در جایی مینویسد: «این شاید وسوسهانگیز باشد که گفته شود اسلام در هسته خود، در گذشته و اکنون، مذهبی آخرالزمانی است» (Cook, 2005: p313).
[52]. در این مورد، حتی کوک مدعی است برخی عبارات باقی مانده در گفتمان آخرالزمانی اسلامی ریشهای عبری یا سریانی دارد؛ از جمله واژههای ملحمه، فاروق، حرج، فتنه و حتی کلمه ساعة (ر. ک: Cook, 2005: p299).
[53] . منظور کوک از این عنوان، پیشبرد امور توسط خداوند و عدم دخالت انسانی است.
1 . http://science.jrank.org/pages/7870/Islamic-Millenarianism.html.
[55] . جالب توجه اين که کوک یکی از ضمیمههای انتهایی کتاب خود را به این حدیث تخصیص داده و به طور مجزا مکان هریک از این 313 یار را بر اساس آن معین كرده است (ibid. pp387-391)!
[56]. beliefnet.com/faiths/islam/2003/03/islamic-apocalypse.aspx.
[57]. www.mille.org/scholarship/papers/cookabs.html.
[58] . به عنوان نمونه میتوان بررسی حدیث «جساسه» توسط کوک را ذکر كرد که کوک در پاورقی به حدود 10 منبع –که همگی از منابع اولیه اسلامی محسوب میشوند- در مورد این داستان اشاره کرده است (ر.ک: Cook, 2005: pp93-94).
[59]. به عنوان مثال، منابع او در کتاب «مطالعاتی در مورد نگاه آخرالزمانی مسلمانان» مجموعا 651 منبع (۲۸۴ منبع کهن و 367 منبع جدید) بوده است (ibid. pp409-444).
[60]. به عنوان مثال، تلفیق روایات صحیح و سقیم، ضعیف و درست باهم و ارجاع به آن به عنوان باور اسلامی، در حالی که قاطبه مسلمانان آنرا مردود یا ضعیف میشمارند و بدان وقعی نمینهند.
[61]. از جمله این آیه Gوَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنا لِلظَّالِمینَ ناراً؛F (کهف: 29).
[62] . Gذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْF (انفال: 53)؛ يا Gإِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْF (رعد:11).
[63]. از جمله کتاب گرانقدر «انتظار پویا»، نوشته آیتالله محمدمهدی آصفی، ترجمه تقی متقی، انتشارات بنیاد حضرت مهدی موعود4 تهران، 1384 و یا «فصل انتظار» در کتاب «حكومت جهانى مهدى4 نوشته آیتالله مکارم شیرازی، نسل جوان، قم، 1384.
نویسندگان:
سید رضی موسوی گیلانی ـ زهير دهقاني