چكيده
آنچه اين نوشتار در پي آن است، تبيين نقش مادر در تربيت نسل ولايي با بهره گيري از آداب و دستورات وارد شده در مضامين ديني است. براي تبيين اين مسأله، نويسنده به ساز و كارهاي تربيت نسل مهدوي و ضرورت بهره‌گيري از اين ساز و كارها پرداخته است.
در اين مقاله، نگارنده به هشت گام اساسي اشاره مي‌كند كه مادران بايد بردارند تا محصول تربيت آنان، تربيت نسلي مهدي‌باور و مهدي‌ياور باشد. اين گام‌ها عمدتاً از زمان انتخاب همسر آغاز و نهايتاً تا پايان دوره نوجواني ادامه مي‌يابد.
نگارنده، در اين نوشتار در پي اثبات اين مهم است كه غفلت از آداب اسلامي و دستورات وارده در اين زمينه، موجب ناكامي خانواده‌ها در تربيت نسل ولايي در عصر حاضر شده است.
كليد واژه‌ها:
مقدمه
در طول تاريخ تشيع، يكي از نقش‌هاي بي‌بديل زنان، دفاع از ولايت و تلاش براي حفظ اين ارزش الهي بوده است، به ويژه در عصر غيبت كه تقريباً امكان ايفاي نقش مردان براي دفاع از ولايت، به سبب اختناق شديد، كمرنگ بوده است، زنان، فعالانه براي حفظ فرهنگ مهدويت در جامعه نقش آفريني كرده‌اند. بين تمام نقش‌هاي مختلف زنان در حفظ اين ارزش، تربيت نسل ولايي و زنده نگه داشتن محبت اهل بيت(ع) ـ به ويژه ياد و انديشه مهدوي ـ نقشي بسيار مؤثر و غيرقابل انكار بوده است.
زنان، در راستاي همان رسالتي ايفاي وظيفه مي‌كنند كه خالق انسان‌ها براي آنان قرار داده است و معمار انقلاب، حضرت امام خميني( آن را به خوبي تبيين كرد و فرمود:
شغل اصلي زن شغل مادري و همسري است و مهم‌ترين كار زن مادري است.
و در جاي ديگري فرمودند:
انبياء آمدند انسان بسازند، شغل مادر ما همين است!
همچنين بزرگ بانوي اسلام، حضرت فاطمه زهرا(س) فرمود:
آن گاه كه زن، در منزل به امور خانه و تربيت فرزند مي‌پردازد، به خدا نزديك‌تر است.1
به هر حال، حركت در صراط مستقيم و تقرب زن به سوي پروردگار، جز از طريق ايفاي نقش بسيار كليدي و مؤثر مادري و تربيت فرزندان نيست.
همان طور كه ذكر شد، زنان شيعه، با بهره‌گيري از آموزه‌هاي ديني در طول تاريخ تشيع، با پرداختن به اساسي‌ترين كار كه همان مادري است، بلندترين گام‌ها را براي حفظ ولايت برداشتند. آنان، با نقش آفريني خود، ارزش ولايت و دوستي ولي خدا را به فرزندان خود منتقل كردند؛ به ويژه در عصر غيبت كه امام معصوم حضور ظاهري نداشت، اين مادران بودند كه با فضا سازي مناسب در خانه و با پايبندي به امام زمان خود و با ابراز علاقه‌اي كه به آن امام، نشان مي‌دادند ، اين علقه و عاطفه را به فرزندان خود هم منتقل كردند و از اين طريق، در حفظ و احياي اين مهم كوشيدند.
اما در عصر حاضر، تربيت انسان ديندار، پويا، كارآمد و عاشق ولايت، از اهميت و جايگاه والايي برخوردار است؛ چرا كه ما با جريان ناتوي فرهنگي مواجه هستيم كه بنا دارد از نسل جوان ما يك نسل بي‌هويت و بي‌ريشه بسازد، همان طور كه مقام معظم رهبري در جمع دانشگاهيان و دانشجويان استان سمنان، فرمود:
باندهاي بين المللي زر و زور، براي تسلط بر منافع ملت‌ها، سازمان‌هاي نظامي ناتو را تشكيل داده بودند. اكنون در پي تشكيل ناتوي فرهنگي هستند و با استفاده از امكانات زنجيره‌اي متنوع و بسيار گسترده رسانه‌اي ... در پي تخريب هويت ملي جوامع بشري هستند.
اين‌جا است كه نقش مادران در دفاع از هويت ملي و ديني و انتقال ارزش‌ها، بسيار پررنگ مي‌شود؛ چرا كه تمام ارزش‌هاي ديني، اخلاقي، ملي و... در درون خانواده شكل مي‌گيرد، نهادينه مي‌شود و به جامعه منتقل مي‌گردد؛ به ويژه ارزش‌هاي ولايتمداري كه از ارزش‌هايي است كه، دشمن نوك تير حمله خود را متوجه آن كرده است، توسط خانواده از نسلي به نسل ديگر منتقل مي‌شود.
مادران منتظر، بايد بدانند يكي از مسؤوليت‌هايي كه از سوي شارع مقدس بر عهده آنها گذاشته شده است، تلاش براي تربيت يك نسل ولايي است؛ همانطور كه در روايات متعدد، آمده است كه ولايت اهل بيت(ع) از فرايض الهي است و ملاك قبول اعمال و عبادات به شمار آمده است. در زيارت جامعه آمده است:
به سبب ولايت شما طاعت واجب پذيرفته مي‌شود و دوستي واجب براي شما است.2
پيامبر(ص) به سلمان فرمود:
دوستي اهل بيت من، بر هر مرد و زن با ايمان، واجب است.3
پيامبر(ص) راز و رمز رسيدن به سعادت را تمسك به اهل بيت بيان فرمود:
هر كس پس از من، به خاندانم تمسك جويد، از رستگاران خواهد بود.4
از اين رو آن حضرت، به والدين سفارش كرد:
فرزندانتان را با محبت من و محبت اهل بيت من تربيت و تأديب كنيد.5
مادر منتظر، براي پرورش يك نسل منتظر، بايد با ساز و كارهاي تربيت نسل ولايي آگاه باشد و با بصيرت و آگاهي و ايجاد زمينه‌هاي لازم و از بين بردن موانع و با استعانت از پروردگار، براي تربيت نسل منتظر تلاش كند؛ از اين رو عمده‌ترين نقش آفريني‌هاي زن منتظر، منتظرپروري است. اميد است همان طور كه در طول تاريخ تشيع، زنان، افتخار آفريني‌هاي زيادي در اين راستا داشته‌اند، در اين عصر هم بتوانند با تربيت نسل منتظر، دِين خود را به جامعه ديني ادا كنند.
تبيين ضرورت مسأله
مهدي‌باوري و مهدي‌ياوري دو شاخصه اصلي نسلي است كه بايد زمينه‌ساز حكومت مهدوي باشد. اين دو شاخصه در شاكله نسلي جديد كه با سهمگين‌ترين طوفان‌هاي بنيان برانداز دين و دينداري مواجه مي‌باشند، شكل نمي‌گيرد، مگر با تربيت ديني اصولي و همراه بينش و آگاهي كه سكاندار اين مهم هم مادران و زنان هستند.
در عصر حاضر، نسلي مي‌تواند از تهاجم بي‌امان مهاجمان فرهنگي مصون باشند كه وابستگي‌هاي عاطفي و قلبي عميقي به دين و مظاهر مكتب و مذهب داشته باشد. تنها علاقه‌مندان اهل بيت(ع) و پايبندان به سنن مذهبي و شعائر ديني هستند كه كمتر در معرض انحراف و گناه و مفاسد و آلودگي‌هاي اخلاقي قرار مي‌گيرند؛ همان طور كه مولاي متقيان حضرت علي(ع) فرمودند:
حفظ شدن انسان [در مقابل آسيب‌هاي دشمنان] به اندازه ديانت او است.6
در جاي ديگر فرمود:
دين، انسان را از گناهان باز مي‌دارد.7
آن حضرت بزرگ‌ترين روزي دنيا و آخرت را دين مي‌دانسته و مي‌فرمايد:
هر كس، دين روزي او شد، همانا خير دنيا و آخرت روزي او شده است.8
آن سرور موحدان، دين را نوري مي‌داند كه در جهان ظلماني، براي تشخيص راه از بيراه، به كار مي‌رود.9
در ارزش دين و دينداري، به كلام نوراني حضرت امام رضا(ع) بسنده مي‌كنيم. هنگامي كه از آن حضرت پرسيدند: (فلسفه عقيده به خدا و پيغمبران و امامان و آنچه از جانب او آمده است چيست؟) فرمود:
علت‌هاي بسياري دارد؛ يكي از آنها اين است كه كسي كه به خدا معتقد نيست، از گناهان اجتناب نمي‌كند و در ارتكاب معصيت‌هاي بزرگ توقف نمي‌كند و در انجام هر ظلم و فسادي كه ميل دارد و برايش لذت بخش است، از هيچ كس حساب نمي‌برد.10
طبيعي است كسي كه به خدا و قيامت، اعتقاد ندارد، عدالت، برابري، ايثار، از خودگذشتگي و به طور كلي، همه مسايل اخلاقي از نظر او پوچ و خالي از مفهوم است. براي چنين فردي، فرقي بين ظالم و عادل و نيكوكار و جنايتكار نيست؛ زيرا در نظر او، همه با مرگ، به يك نقطه مي‌رسند؛ پس چه چيزي مي‌تواند مانع اين انسان از فساد و هوسراني باشد؟ در نتيجه، اعتقاد به خدا و قيامت، باعث مي‌شود انسان خود را برابر هر حركتي مسؤول بداند. انسان معتقد، باور دارد كه كوچك‌ترين عمل زشت و زيباي او حساب دارد:11
هر كس به اندازه ذره‌اي خوبي يا بدي كند، آن را خواهد ديد.
براساس آنچه گذشت دين است كه به زندگي محتوا مي‌دهد و آن را ازامپراتوري قدرتمند تكنولوژي كه به اذعان انديشوران، يكي از ثمرات منفي آن، پوچي و بي‌محتوايي زندگي و بي‌معنا كردن آن است، نجات مي‌دهد. همچنين از تحير و سرگرداني ناشي از گرفتار شدن در دريايي از اطلاعات بي‌حد و مرز نجات مي‌دهد. دين است كه آرامش بخش انسان در دنياي پر از تنش و اضطراب امروزي است.
نظر به اهميت و نقش بي‌بديل حضور دين در زندگي، به نظر مي‌رسد مهم ترين رسالت زنان منتظر، توجه به تقويت بنيان‌هاي دينداري در فرزندان خود مي‌باشد؛ چرا كه نسل بدون دين، با اعتقادات سست و بي‌اساس، هرگز نمي‌تواند در آينده، پرچم دار حكومت جهاني حضرت مهدي(عج) باشد.
از آن جا كه به گواهي تجربه و تاريخ، عواطف پاك و مقدس در ارتباط با معصومان(ع) عامل ثبات قدم بيشتر در دينداري است و از آن جا كه عشق و محبت به اهل بيت(ع) تا حد زيادي بيمه كننده افراد برابر گناه و فساد است، از مهم‌ترين رسالت‌هاي ديگر زنان مسلمان در عصر فعلي، ايجاد محبت و عشق به حضرت مهدي(عج) در وجود فرزندان مي‌باشد. به بيان ديگر، تربيت نسل مهدوي باور و مهدي ياور، يكي از مهم ترين و اساسي‌ترين كارهايي است كه زنان مي‌توانند براي حفظ دينداري فرزندانشان انجام دهند. از سوي ديگر، با اين عمل، زمينه ظهور حضرت را با تأمين نيروي انساني مؤمن و معتقد به وجود مبارك حضرت، فراهم كنند.
پرداختن به ابعاد گوناگون اين مسأله، از عمده‌ترين مباحثي است كه اربابان خرد و انديشه بايد با طرح آن در مجامع علمي و مكتوبات فرهنگي، نظر جامعه، به ويژه زنان را متوجه آن كنند.
ساز و كارهاي تربيت نسل منتظر
تربيت نسل مهدوي باور از جمله دغدغه‌هاي والدين ولايتمدار در جايگاه متوليان اصلي تربيت است. در سده حاضر، والدين براي تربيت معنوي فرزندان خود با چالش‌هاي جدي روبه‌رو هستند؛ چرا كه مدعيان جهاني سازي، حكومت جهاني حضرت مهدي(عج) را تنها معارض تحقق همسان سازي فرهنگي جهان با فرهنگ غرب مي‌دانند و با بهره‌گيري از هنر و تبليغات، سعي در تخريب اين فرهنگ دارند، از اين رو صهيونيست‌ها با سيطره كامل بر صنعت سينما و رسانه‌ها و با بهره گيري از هنر و تبليغات، يكي از محورهاي اساسي فعاليت خود را مبارزه با اعتقاد به ظهور منجي الهي قرار داده‌اند.آنها در محاسبات خود به اين نتيجه رسيده‌اند كه اعتقاد به ظهور منجي الهي، همواره موجب اميد براي مقابله با ستمگران است.از سوي ديگر، آنان به خوبي دريافته‌اند تا زماني كه فرهنگ انتظار زنده است، شيعه كه قوام دين به او است، پابرجا است و گره خوردن نسل جديد با فرهنگ مهدويت، خط بطلان بر تمام دسيسه‌هاي مهاجمان ناتوي فرهنگي است؛از اين رو است كه براي تخريب فرهنگ انتظار در منظر نسل جديد، از هيچ تلاشي فروگذار نكرده‌اند. آنان در تلاشند مهدويت را به گونه‌اي به تصوير بكشند كه جز تخريب، دلهره و نابودي براي دنيا به ارمغان نخواهد آورد.سفارش تهيه فيلم‌هايي به هاليوود ـ مانند فيلم معروف نوستر داموس، چهار پَر (محصول 2001 آمريكا)، ارباب حلقه‌ها ـ و تهيه نرم افزارها و بازي‌هاي رايانه‌اي از تلاش‌هايي است كه براي تخريب فرهنگ مهدويت تدارك ديده‌اند.
همان طور كه گفته شد، مجموعه اين تلاش‌ها براي تخريب فرهنگ مهدوي در اذهان فرزندان ما، تربيت مهدوي را با چالش مواجه كرده است. از سوي ديگر، پيچيدگي امر تربيت ديني در عصر حاضر ـ به سبب اقتضائات خاص زماني ـ امر تربيت را از صعوبت خاصي برخوردار كرده است. همه اين عوامل، ضرورت اهتمام همراه بينش و بصيرت، براي تقويت بنيان‌هاي اعتقادي مهدي باوري و مهدي ياوري را آشكار مي‌كند.
ناگفته نماند كه برخلاف همه اين چالش‌ها، مباني تربيت ولايي و همچنين نظام تربيتي آن كه از آبشخور مباني غني و ناب وحياني سرچشمه مي‌گيرد، مي‌تواند بهترين سرمايه براي متوليان امر تربيت ديني ـ به ويژه مادران ـ باشد. مادران، بايد با به كارگيري اصول و شيوه‌هاي صحيح تربيت ولايي و شكوفايي فطرت، درصدد تقويت عواطف و احساسات فرزندان خود درباره امام زمان‌شان باشند؛ چرا كه آنها در درون خود، از گرايش به سوي انسان كامل برخوردارند.
در اين نوشتار مختصر، سعي بر اين است كه به پاره‌اي از ساز و كارهاي تربيت مهدوي در عصر حاضر اشاره شود. اميد است اين مختصر بتواند براي همه كساني كه دغدغه تربيت نسل مهدي باور را دارند، راهگشا باشد؛ اگر چه به دليل مجال محدوديت، امكان اشاره به دستورالعمل‌هاي ديني نمي‌باشد و فقط به بررسي اجمالي گام‌هايي كه بايد برداشته شود، بسنده مي‌كنيم. اميدواريم علاقه‌مندان، با مراجعه به منابع و متون اصيل ديني، دستورالعمل‌هاي جزيي و دقيق را به دست آورند.
پيش از بيان گام‌هايي كه مادران بايد بردارند تا توفيق تربيت نسل منتظر را بيابند، جا دارد توجه عزيزان را به چند نكته جلب كنيم:
يكي از عوامل مهم عدم توفيق ما در دينداري و پرورش نسل ديندار، عدم توجه به آموزه‌هاي ديني و آدابي است كه در شرع مقدس براي پرورش يك نسل ديندار آمده است. برخلاف اين كه از مكتبي غني برخوردار هستيم كه براي تمام مراحل زندگي ما دستورالعمل‌هاي ريز و جزيي دارد، متأسفانه غالب ما مسلمانان يا از آنها آگاهي نداريم يا اگر آگاهي داشته باشيم، براي عمل به آنها اهتمامي نداريم؛ از اين رو به هر صورت كه خود دوست داريم، همسر برمي‌گزينيم و تمام مراحل مختلف فرزند داري را پشت سر مي‌گذاريم. با اين وجود انتظار داريم نسلي ولايي، مؤمن و صالح داشته باشيم. به هر حال، عدم اهتمام ما به آداب اسلامي فرزند پروري كه از لحظه انتخاب همسر تا 21 سالگي فرزند را شامل مي‌شود، موجب شده است توفيق چنداني در تربيت فرزند صالح نداشته باشيم.
نكته ديگر، توجه به سن آغاز تربيت نسل ولايي است. از ديدگاه دانش تعليم و تربيت، آموزش مفاهيم ارزشي و اخلاقي، مانند ولايت و حب ولي خدا، بايد در زماني صورت گيرد كه قواي ادراكي و شناختي براي دريافت اين مطالب آماده باشد.هنجار تمسك به ولي خدا را بايد هنگامي به متربي منتقل ساخت كه توانايي التزام به آن را دارا باشد. از ديدگاه اخلاقي، نظر علماي تعليم و تربيت در مورد متربي، مورد قبول است؛ ولي درباره مربي، نكته‌اي مورد توجه قرار گرفته و آن اين است كه او وظيفه دارد زمينه‌هاي مناسب را براي ارتباط با ولي خدا فراهم آورد؛ بنابراين؛ مربي بايد تمهيداتي را كه به كسب مهارت‌هاي لازم براي ارتباط با ولي خدا لازم است ، پيش از رسيدن به مرحله ادراك و التزام، فراهم نمايد؛ از اين رو برخي از گام‌هايي كه برمي‌شماريم، جنبة زمينه سازي دارد.
نكته ديگر آنكه اولياي تربيتي ـ به ويژه مادران ـ بايد بدانند كه خود، نيازمند يادگيري در حوزه ارزش‌ها و اخلاقيات هستند؛ زيرا بايد در جايگاه يك مدير و تسهيل كننده در اين گونه امور عمل كنند. امروزه برخي تئوري‌هاي تربيت اخلاقي، مثل پست مدرن‌ها حركت‌هايي را براي حذف منابع اصيل و الگوآغاز كرده‌اند؛ ولي برخلاف آنها، اسلام براي منابع مقتدر (قرآن و سنت) و الگوهاي ديني جايگاه خاصي را قائل مي‌باشد كه بايد اولياي تربيتي هم علم نسبت به اين منابع مقتدر و شناخت نسبت به الگوهاي ديني را داشته باشند.12
گام اول: انتخاب شايسته
براساس آموزه‌هاي تربيتي دين اسلام، پدر، از اركان اساسي تربيت مهدي باور مي‌باشد. در فرهنگ قرآني و طبق آيه (قوا أنفسكم و أهليكم ناراً...)13 پدر متولي و مسؤول اصلي تربيت فرزندان مي‌باشد؛ از اين رو مي‌بينيم آن گاه كه پيامبر(ص) مي‌خواهد وضعيت اسف بار تربيت دوره آخرالزمان را مطرح كند، مي‌فرمايد:
واي بر فرزندان آخرالزمان كه پدران هيچ اقدام مؤثري براي آموزش واجبات ديني به آنها انجام نمي‌دهند.14
با توجه به تأثير پدر در تربيت فرزند ، مادراني كه طالب تربيت يك نسل مهدي باور هستند، بايد هنگام انتخاب همسر، به اين مسؤوليت تربيتي توجه داشته باشند و فردي را برگزينند كه ولايتمدار و از خانواده اي اصيل باشد كه عشق و محبت به امام زمان(عج) در او نهادينه شده باشد؛ زيرا پدري كه خود برخوردار از عشق و محبت به امام زمانش نباشد، نمي‌تواند در ايفاي رسالت تربيت نسل مهدي باور توفيقي داشته باشد از سوي ديگر، تقيد پدر در رعايت حلال و حرام الهي ـ به ويژه تقيد به تهيه روزي حلال براي خانواده ـ در ديندار كردن فرزندان و تربيت نسل ولايي، فوق العاده مؤثر است.
بدين سبب، اولين گام براي تربيت نسل ولايي، انتخاب همسري ولايتمدار است كه در آينده بتواند پدري موفق در تربيت نسل ولايي باشد.
در مجموع، در رهنمودهايي كه از سوي پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) در اين باره رسيده، معيارهايي بسيار اساسي براي انتخاب همسر مطرح شده است كه توجه و عمل به آنان، هنگام انتخاب همسر، بسيار راهگشا است. به اميد آن كه در هنگام انتخاب با توجه به اين معيارها دست به مهم‌ترين انتخاب در زندگي بزنيم.
گام دوم: توجه به آموزه‌هاي ديني هنگام انعقاد نطفه
زندگي يك موجود جاندار از لحظه لقاح آغاز مي‌شود. از همين لحظه است كه مرد و زن، عنوان پدر و مادر يافته و ايفاي نقش حساس و جديدي را بر عهده مي‌گيرند. اين دوره نه ماهه در حيات آدمي، بسيار مهم و تعيين كننده است. هر گونه كوتاهي والدين ـ به ويژه مادر ـ گاهي عواقبي غيرقابل جبران دارد.
حالت هيجاني و عاطفي در لحظه انعقاد نطفه، رؤياها و خيال پردازي‌هاي مادري در جنين تأثير مستقيم دارد.15
براساس آموزه‌هاي ديني، يكي از مراحلي كه مي‌تواند در تكون شخصيت ديني و ولايي فرزندان مؤثر باشد، مرحله انعقاد نطفه است؛ از اين رو در شرع دستورهاي زيادي براي اين مرحله صادر شده است كه توجه به آنها مي‌تواند گامي مؤثر براي تربيت نسل ولايي باشد.
انتخاب زمان و شرايط روحي و رواني مناسب و توجه به خدا هنگام انعقاد نطفه، از دستوراتي است كه وارد شده است؛ از اين رو جا دارد پدران و مادران، در اين باره مطالعه و بررسي كنند و با توجه به اين آموزه‌هاي ديني، به انعقاد نطفه فرزند خود اقدام نمايند.
رواياتي كه تأكيد مي‌كند هنگام خستگي زياد يا در ساعات اوليه شب و با شكم پر، آميزش انجام نگيرد.16 همچنين ذكر مكروهات و مستحبات زيادي كه در روايات براي آميزش وارد شده است، همه دلالت بر اهميت و نقش اين لحظه در حيات مادي و معنوي فرد دارد.17
در اهميت اين مسأله، توجه به كيفيت انعقاد نطفه حضرت زهرا(س) كه طراحي آن، از سوي خداوند صورت گرفته است، كفايت مي‌كند.وقتي قرار شد نطفه آن حضرت، منعقد شود، پدرش، رسول خدا(ص) چهل شبانه روز به تهجد و عبادت مي‌پردازد. سپس از غذاي بهشتي تناول مي‌كند و آن گاه اجازه انعقاد نطفه صادر مي‌شود.
گام سوم: رعايت‌هاي دوران بارداري
يكي ديگر از مقاطع و مراحل تأثيرگذار در تربيت نسل مهدي باور، دوران بارداري مادر است.
همه حالات و رفتار و حتي خطورات فكري مادر در فرزند، تأثيرگذار است. مادري كه خود علقه عاطفي و فكري با مولاي خود امام زمان(عج) داشته و اين علقه، نمود عملي در زندگي او دارد، قطعاً اين عاطفه را به فرزند هم منتقل خواهد كرد.
تجربه نشان مي‌دهد خواندن دعاهايي كه تقويت كننده ارتباط با امامان معصوم(ع) است، مي‌تواند در تربيت نسل مهدي باور مؤثر باشد. اگر در آموزه‌هاي ديني، بر خواندن دعاها و زياراتي چون زيارت جامعه كبيره، زيارت عاشورا، دعاي عهد و دعاي فرج تأكيد شده است، بدين سبب است كه ارتباط مستدام مادر با اين مضامين ، به طور مستقيم در جنين تأثيرگذار است و نسلي عاشق ولايت را مي‌پروراند.18
روان‌شناسان بر اين باورند كه حالات رواني و هيجاني و حتي فعاليت‌هاي جسماني ما در شخصيت كودك تأثير دارد.تراوش هورمون‌هايي كه در شرايط فشارهاي هيجاني يا رواني صورت مي‌گيرد، از طريق جفت، بر جنين تأثير مي‌گذارد.19
ذكر و ياد حضرت مهدي(عج) توسط مادر باردار و نيز انجام عباراتي در اين باره مي‌تواند در تربيت نسل منتظر مؤثر باشد. علاوه بر آنچه ذكر شد، ارتزاق مادر از لقمه حلال در طول بارداري از مسايل مؤثر در تربيت نسل ديندار و ولايي است.
گام چهارم: تحنيك
آنچه از مضامين روايي فهميده مي‌شود، اين است كه برخي مسايل ممكن است در نظر ما كوچك باشد؛ ولي اثرات بزرگي در سرنوشت و شاكله ديني انسان داشته باشد؛ از جمله اين مسائل كه در دين، مورد تأكيد قرار گرفته، مسأله تحنيك يا باز كردن كام نوزاد هنگام تولد است. اين كه كام نوزاد با چه چيز باز شود، در علايق و گرايش‌هاي او در بزرگي تأثيرگذار است.
در روايات متعددي، براي باز كردن كام فرزند آدابي بيان شده است كه از اهميت اين مسأله حكايت دارد.
امام صادق(ع) به سليمان بن هارون بجلي فرمود:
گمان نمي‌كنم كام كسي با آب فرات برداشته شود مگر آن كه ما اهل بيت را دوست بدارد. 20
گام پنجم: دوران شيردهي
مادراني كه توفيق دارند از شيري كه محصول لقمه حلال است به فرزند خود بنوشانند، همچنين مادراني كه با وضو به فرزند خود شير مي‌دهند و با ذكر و ياد خدا سينه بر دهان فرزند قرار مي‌دهند، قطعاً در تربيت نسل مهدي باور و مهدي ياور توفيق بيشتري خواهند داشت.
تأثير شير مادر در پرورش شخصيت معنوي فرزندان، امري مسلم و غيرقابل انكار است. حكايات زيبايي كه از زندگي برخي علماي بزرگ و مفاخر ديني ما ذكر شده، به خوبي بيانگر نقش شير مادر در شكل گيري شخصيت معنوي فرزندان است. مادر شيخ انصاري كه فرزندش، از مفاخر بزرگ عالم تشيع است وي مي‌گويد: ( من دربارة پسرم ، توقع بيشتري داشتم؛ زيرا در دو سالي كه او را شير دادم، هيچ وقت بدون وضو نبودم. حتي در نيمه شب بلند زمستان، يخ حوض را مي‌شكستم و وضو مي‌گرفتم ، سپس بچه‌ام را شير مي‌دادم. هيچ گاه بدون بسم الله سينه بر دهان فرزندم نگذاشتم).21
همچنين مادر مرحوم آيت‌الله مقدس اردبيلي مي‌گويد: (هرگز لقمه‌اي شبهه ناك نخوردم. قبل از شير دادن ، وضو مي‌گرفتم. هرگز چشم به نامحرم نينداختم و در تربيت او كوشيدم).
والدين حضرت امام خميني( نيز بسيار كوشيدند براي شيردهي فرزند بزرگوار خود دايه‌اي بيابند كه از روزي كاملاً حلال استفاده كند. آنان پس از يأس از يافتن چنين دايه اي با خانمي قرار گذاشتند در طول شيردهي اين فرزند، حتي يك لقمه از غذاي خود استفاده نكند و تمام ارتزاق وي از غذايي باشد كه براي او مي‌آورند.22
همه اين حكايات زيبا، بر اهميت دوره شيردهي و تأثير آن بر شخصيت فرزندان دلالت دارد.
مادري كه شير او آميخته با ذكر و ياد حضرت مهدي(عج) است و در طول شيردهي، ذكر و ياد امام زمان خود را بر دل و زبان دارد، قطعاً عشق و علاقه اش به فرزند، منتقل مي‌شود، چرا كه تحقيقات روان‌شناسان حاكي از اين مسأله است كه كليه عواطف، علقه‌ها و دلبستگي‌هاي مادر؛ هنگام شير دادن به فرزند هم منتقل مي‌گردد.
گام ششم: القاي محبت به ولي خدا در دوران كودكي
در نظام تربيتي اسلام، اين نكته مورد تأكيد قرار گرفته است كه دوران كودكي، دوران شكل‌گيري شخصيت ديني، عاطفي، عقلي و... كودك است. روايات در اين زمينه دلالت دارند كه در دوران كودكي (هفت سال اول) عنايت خاصي بر مؤانست كودك با مقوله‌هاي مذهبي و اخلاقي است.
نظر به محدوديت قدرت درك و فهم كودك از ارزش‌هاي اخلاقي و به لحاظ رشد نايافتگي او از لحاظ اجتماعي، بيشترين تلاش مربيان در اين مرحله، بايد در جهت ايجاد رغبت، علاقه و انس در كودك به ارزش‌ها و مفاهيم اخلاقي ـ از جمله ارتباط با ولي خدا ـ باشد؛23 از اين رو كليه رفتار پدر و مادر ـ به ويژه مادر كه در اين دوره، بيشترين ارتباط را با فرزند دارد ـ در شكل‌گيري شاكله شخصيتي فرزند مؤثر است. به تعبير متخصصان تعليم و تربيت، كودك، بسان يك دوربين فيلمبرداري بسيار دقيق، مشغول فيلمبرداري هوشمندانه از رفتار مادر است و مادر، بدون اين كه درصدد آموزش مفاهيم به فرزند خود باشد، با رفتار و كردار خود، در حال آموزش غيررسمي به فرزند خود است.
در نظام تربيتي اسلام، بر تلفيق جنبه‌هاي نظري (گفتاري) و عملي (كرداري) در عرصه تربيت تأكيد شده است. تأكيد بر يگانگي گفتار و كردار، در همين راستا مي‌باشد.
فرايند تربيت در اسلام، فقط به كارگيري الفاظ و عبارات و قاعده‌هاي دستور زباني كه مورد نظر پست مدرنيست‌ها (نظريه گفتمان) بوده است، محدود نيست؛ بلكه عرصه عمل نيز داراي اهميت ويژه‌اي است. چه بسا فهم دقيق دستورات اخلاقي، در ابتدا نيازمند عمل آدمي است. اگر انسان به بعضي دستورات اخلاقي عمل نكند، نمي‌تواند معناي حقيقي آن را دريابد.اين كه پيامبر گرامي اسلام در بسياري موارد، ابتدا عمل مي‌كرد و از مردم نيز قبل از درك معناي واقعي يك عمل، تقاضاي انجام آن عمل را مي‌نمود، دليل اهميت عمل است.
بنابراين، حقيقت اعمال و رفتار اخلاقي ما، نه به وسيله گفتار و گفتمان كه به واسطه عمل، آشكار مي‌شود. گفتمان و به كارگيري قواعد زبان شناختي، زمينه عمل را بهتر فراهم مي‌نمايد؛ اما تربيت ولايي به ـ آن گونه كه فلاسفه تحليلي به آن اعتقاد دارند به گفتار محدود نمي‌شود. رويكردي كه گفتمان را منبع نهايي رفتار اخلاقي معرفي مي‌كند، اخلاق را حقيقتي ناشي از عمل گفتمان و محاوره مي‌داند و اساساً هيچ حقيقتي را در جايگاه حقيقت اخلاقي موجود نمي‌پذيرد؛ از اين رو در اين ديدگاه، هيچ گاه اصول اعمال اخلاقي عام و كلي كه هدايت كننده رفتار عام باشد، وجود ندارد و اين، چيزي است كه پست مدرنيست‌ها بر آن تأكيد مي‌ورزند.24
مادر، بايد فرصت طلايي شكل گيري شخصيت فرزند را غنيمت شمرده و پايه‌ها و بنيان‌هاي اعتقادي فرزندش را با ارايه رفتارهاي برگرفته از مباني ديني و اخلاقي، تقويت نمايد. او، اگر بنا دارد فرزندي مهدي باور تربيت كند، بايد بداند هر چه محبت و دلباختگي و ارتباط قلبي خود او با آن حضرت بيشتر باشد و اين علقه، در رفتار وي كه فرزند، شاهد آن است، نمود عيني داشته باشد، به همان ميزان مي‌تواند اين محبت را بدون آموزش رسمي به فرزند خود انتقال دهد. وقتي فرزند، عشق سرشار مادر به امام زمان(عج) را مشاهده مي‌كند وقتي مادر، فضاي خانه را به ياد و ذكر حضرت عطرآگين مي‌كند، اين فضاي آكنده از عشق و محبت، در ساختن شخصيتي محب و عاشق امام زمان(عج) مؤثر خواهد بود.مادر مي‌تواند با رفتار سرشار از عشق و محبت به امام زمان، ايجاد اين محبت را از مراحل بسيط و عاطفي در كودك خود شروع كند و زمينه روحي و آمادگي قلبي ارتباط با امام زمان(عج) را در دوره كودكي براي فرزند خود فراهم نمايد.
والدين بايد براي موفقيت در امر تربيت ولايي به اين مهم توجه داشته باشند كه خود آنان، در جايگاه اولين مربي بايد، واجد صفات و ويژگي‌هاي فكري و رفتاري مشخص باشند؛ چرا كه بخش عظيمي از تربيت ولايي به حوزه‌هاي رفتاري عيني و عمل مربوط مي‌شود. بايد برنامه تربيتي مادر، متوجه ويژگي‌ها و رفتارهاي عيني و عملي مشخص، مفروض و پذيرفته شده عام باشد، تا بتواند زمينه‌هاي لازم را در فرزندان خود براي پذيرش و قبول آن صفات و ويژگي‌ها فراهم كند.25
به بيان ديگر، مادر بايد خود به اصول و مباني تعليم و تربيت و تربيت يك نسل ولايي، علاوه بر شناخت، التزام داشته باشد.26
در حقيقت، فرد به اعتقادات خود، ايمان بياورد؛ زيرا ايمان، تلفيقي از اعتقاد قلبي و التزام عملي است؛ چرا كه دين، مجموعه‌اي از گزاره‌هاي توصيفي و تجويزي است و گزاره‌هاي تجويزي، همان التزام عملي است. در مجموع، مادر بايد هم به مباني و اصول تربيت نسل ولايي معتقد باشد و هم به آنچه معتقد است، التزام عملي داشته باشد. بايد توجه داشت كه جنبه التزام عملي در دوران كودكي، بيش از جنبه‌هاي ديگر، تأثير تربيتي دارد.مادر، در جايگاه مدير داخلي خانواده، مي‌تواند فضاي داخلي خانه را به گونه‌اي مديريت كند، كه اين فضا ، از طريق ارائه برنامه‌هاي عيني و عملي، سرشار از ياد و عشق امام زمان(عج) باشد.
گام هفتم: تعميق محبت به ولي خدا در دوران نوجواني
در نظام تربيتي اسلام، دوران نوجواني، دوران اطاعت است. در اين دوره، بايد آموزه‌هاي ديني، به صورت آميزه‌اي از احساس و عقل به فرزندان ارايه شود؛ زيرا در اين دوره، فرزندان، نه احساس و عواطف محض هستند و نه برخوردار از قدرت عقلاني كامل؛ از اين رو متوليان تربيت بايد هنرمندانه با آميختن عقل و احساس و گره زدن انديشه و عاطفه و محبت، در پي تعميق محبت نوجوانان به امام زمان‌شان باشند.
اگر پدران و مادران توفيق يابند كه در اين دوره، عشق همراه با معرفت را در فرزندان خود ايجاد كنند، تا حدود زيادي توانسته اند به رسالت خود در تربيت نسل ولايي عمل نمايند.
يكي از راهكارهاي مؤثر براي ايجاد عشق و محبت به ولي خدا در نوجوانان، استفاده از صناعات ادبي، مانند مجاز، تشبيه و استعاره و آرايه‌هاي ادبي است؛ چرا كه تأثير كلام ادبي، موزون و فصيح در نوجوان، بسيار زياد است. نوجوان در اين دوره، به كلام بليغ و آراسته به زيورهاي ادبي، بسيار علاقه مند است.
به ويژه تأثير عنصر خيال انگيزي ادبي در نوجوان، تأثير بسيار شگفت و مرموزي دارد. خيال انگيزي ، سبب تحريك عاطفه و احساس نوجوان است و موجب افزايش درجه اثرپذيري در او مي‌شود. پاسكال مي‌گويد: (اعتقاد اكثر مردم، تحت تأثير عاطفه است، نه دليل و برهان)27. مي‌توان اين نكته را به سخن پاسكال افزود كه حتي عقايدي كه انسان براساس دليل و برهان مي‌پذيرد، در صورتي از نفوذ و ثبات در روحيه‌اش برخوردار خواهد شد كه با عاطفه و احساس او آميخته شود. علامه مظفر تصريح مي‌كند: (تخيل، از مهم‌ترين عوامل مؤثر بر نفوس است)28.
طبق نامة31 نهج البلاغه كه منشور تربيتي دين است، آن گاه كه مولاي متقيان قصد دارد فرزند خود، امام حسن مجتبي(ع) را كه در سنين نوجواني بود29، مورد خطاب قرار داده و آخرين وصاياي خويش را به فرزندش برساند، به زيبايي از صناعات ادبي اعم از مجاز، تشبيه، استعاره و كنايه استفاده مي‌كند، تا با بهره‌گيري از فصاحت و بلاغت، حكمت‌هاي ژرف و معارف ناب را در قالب‌هاي بياني خيال انگيز، به فرزندش القاء نمايد.
به هر حال، از بهترين وسيله‌ها براي بيدارسازي عواطف نوجوان و تحريك عشق و علاقه او به ولي خدا و امام زمان(عج) استفاده از فنون فصاحت و بلاغت و صناعات ادبي است؛ ادبياتي كه در اين دوره بسيار مورد توجه نوجوان است و ضمير و باطن او را تحت تأثير قرار مي‌دهد گفتارهاي تربيتي آراسته به آرايه‌هاي ادبي و زيور فصاحت و بلاغت، غوغايي در درون نوجوان برپا مي‌كند كه هيچ ابزاري به اين اندازه، براي بيدارسازي فطرت پاك نوجوان مؤثر نمي‌باشد.
در آموزه‌هاي ديني، ضمن اين كه محبت اهل بيت(ع) را اساس دين دانسته‌اند، به محبان آن خاندان نويدهاي بسياري داده‌اند؛ نويدهايي چون:
هركس با محبت آل محمد بميرد، شهيد مرده است؛30 آمرزيده مي‌ميرد؛31 با ايمان كامل مي‌ميرد؛32 فرشته مرگ او را به بهشت مژده مي‌دهد؛33 در قبرش دو در به روي بهشت گشوده مي‌شود34 و قبر او زيارتگاه فرشتگان رحمت الهي مي‌شود.35
همچنين آثار ديگري در روايات مطرح شده است؛از جمله:
كمال دين است؛36
نور در قيامت است؛37
ايمني در قيامت است؛38
موجب ثبات در صراط است؛39
انسان را بهشتي مي‌سازد؛40
موجب محشور شدن با اهل بيت(ع) است؛41
و در نهايت، سبب خير دنيا و آخرت و نجات از عذاب قبر است.42
بيان اين آثار و بركات، با بهره گيري از فنون فصاحت و بلاغت و صناعات ادبي براي تقويت گرايش به ولي زمان در نوجوانان بسيار تأثير گذار است. نكته آخر اين كه حب اهل بيت(ع) زماني عمق مي‌يابد كه همراه معرفت باشد. امام صادق(ع) فرمود:(محبت، فرع معرفت است).43
گام هشتم: ترويج محبت به ولي خدا در دوران جواني
دوره جواني در نظام تربيتي اسلام، دوره وزارت و همراهي است. اگر پدر و مادر و متوليان تربيتي توفيق يافته باشند تمام گام‌هاي مذكور را با موفقيت طي كنند، جوان آنان، در اين دوره به بالاترين مرحله تكامل اخلاقي مي‌رسد كه مرحله اخلاق مستقل و خود پيرو مي‌باشد. در اين مرحلة تكامل، قوانين حاكم بر رفتار اخلاقي از درون فرد سرچشمه مي‌گيرد؛ در حالي كه در مراحل كودكي و نوجواني، جامعه بيروني غالب است و متربي، بيشتر، از بيرون دستور مي‌گيرد. در مرحله اخلاق مستقل و خودپيرو، جهت دهنده، وجدان و درون فرد است.44
جواني كه تحت تربيت اصول صحيح قرار گرفته است، به مرحله‌اي مي‌رسد كه به صورت خودجوش و با الهام دروني، به دنبال ولي خدا حركت مي‌كند؛ زيرا وجود صفات پسنديده، مانند مهرباني با ضعيفان و همچنين دانش در دين و اصالت شخصيت و قدرت معنوي ... جاذبه و كششي دروني به سوي انسان كامل در او ايجاد مي‌كند.45 عقربه وجود او به سمت انسان كامل به صورت دروني حركت مي‌كند و نه تنها خود جذب وجود امام زمان(عج) مي‌گردد و تمام وجود او سرشار از عشق و محبت، همراه با معرفت به امام زمان(عج) خود مي‌باشد، مي‌تواند ترويج دهنده فرهنگ مهدويت بين هم سالان خود باشد و خود، به سربازي فداكار و پياده نظامي آماده براي دفاع از ارزش‌هاي مهدوي تبديل شود.
امام صادق(ع) فرمود:
جوانان را دريابيد كه آنان، به سوي هر خيري شتابان‌ترند.46
هيچ چيزي به اندازه وجود مبارك امام زمان(عج) و برپايي حكومت جهاني آن حضرت براي جوان پاك طينت جاذبه ندارد؛ زيرا تحقق تمام آرمان‌ها و آرزوهاي بلند خود را در پناه برپايي حكومت جهاني حضرت مي‌بيند؛ از اين رو اگر صحيح تربيت شده باشد، به يك جريان قدرتمند براي زمينه سازي حكومت حضرت مي‌شود. زيرا جوان از سرمايه و امكاناتي برخوردار است؛مانند:
ـ قدرت بدن و رشد آن، عضلات مناسب و نيرومند و اعصاب پولادين كه به آنها امكان هر گونه كار و تلاش بدني را مي‌دهد.
ـ درجه بالاي هوش.
ـ بيداري وجدان و بيداري احساس مذهبي.
ـ استعداد فراوان و ابتكار فوق العاده.
ـ ميل و رغبت به تزكيه نفس و احياي شخصيت معنوي خود.47
ـ و بالأخره نيروي ايمان و آزادي خواهي و ظلم ستيزي.
اين‌ها از سرمايه‌هاي مادي و معنوي فراواني است كه در اين دوره در اختيار جوان قرار دارد. با بهره گيري از اين سرمايه‌ها و جهت دهي مناسب آن، در راستاي حكومت جهاني حضرت مهدي(عج) مي‌توان در اشاعة اين فرهنگ، به خوبي كوشيد.
لازم ذكر است جهت دهي اين سرمايه‌ها و استفاده از اين نيروي شگفت، كاري بسيار حساس و مشكل است. مربي بايد با شناخت و ايمان و با همفكري و همگامي با جوانان و با ادبياتي جوان پسند و صبر بسيار... و نيز با حفظ جنبه الگويي خود، به رسالت خطير خود عمل كند. او بايد به دستورهاي رسول خدا(ص) دربارة جوانان توجه داشته باشد؛ آن جا كه فرمود:
به همه شما توصيه مي‌كنم با جوانان، با نيكي و نيكوكاري رفتار كنيد، شخصيت آنان را محترم بداريد.48
آن حضرت، در جاي ديگر فرمود:
آنان را چون وزير و مشاوري براي خود برگزينيد و در امور و حوادث، آنها را همراه خويش قرار دهيد.
ضمناً متوليان تربيتي جوانان، بايد به اين نكته توجه داشته باشند كه كوچك‌ترين اشتباه و بي‌توجهي آنها مي‌تواند سبب خارج كردن آنها از مسير امام زمان(عج) شود؛ به ويژه در دنياي امروز كه دشمن در كمين آنان است. وقتي جواني به 21 سالگي مي‌رسد و براساس آموزه‌هاي ديني تربيت شده است، بنابر مضامين روايي، خداوند تبارك و تعالي فرشتگان را مأمور مي‌كند به مادر او خسته نباشيد بگويند و به پاس اين تلاش، براي تربيت آگاهانه به او نويد آغاز زندگي نو و آمرزش همه گناهان مي‌دهند.
در اين صورت است كه مادر منتظر مي‌تواند سربلند و با افتخار ادعا كند توفيق يافته است نسل منتظر تربيت كرده و به رسالت خود كه توسط پيامبر اكرم(ص) به دوش والدين گذاشته شده است عمل نمايد.
اميد است خداوند همه ما را در تربيت نسل ولايي كه مهم ترين رسالت ما در عصر حاضر، است ياري كند و به زنان چنان بصيرت و آگاهي عنايت كند كه پرداختن به هيچ امري را به اندازه تربيت نسل صالح و شايسته و مطيع ولي خدا اصيل و اساسي نداند و با مددخواهي از ذات الهي و با تأسي به امام سجاد(ع) كه فرمود:
اللهم اعني علي تربيت اولادي...؛49
خدايا! مرا در پرورش فرزندانم ياري كن.
به تربيت نيروي انساني جامعه مهدوي اقدام كند.
نتيجه‌گيري
در مجموع با توجه به مباحث مطرح شده مي‌توان نتيجه گرفت پيچيدگي تربيت در عصر حاضر و همچنين تلاش بي‌وقفه مهاجمان فرهنگي براي تخريب فرهنگ مهدوي و جلوگيري از اشاعه اين فرهنگ، بيش از گذشته اهتمام جدي مادران و آشنايي با ساز و كار مهدوي را مي‌طلبد. بدون بهره‌گيري از آداب و دستورات دين نمي‌توان در تربيت نسل ولايي كه يكي از بهترين رسالت‌هاي يك مادر منتظر است، موفق بود.
پي نوشت ها :
1 . محمد دشتي، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهراء، ح91، ص146، سازمان تبليغات اسلامي.
2 . (بموالاتكم تقبل الطاعة المفترضة و لكم المودة الواجبة).
3 . موسوعه احاديث اهل بيت، ج1، ص234، شيخ هادي نجفي.(ان مودة اهل بيتي مفروضة واجبة علي كل مؤمن و مؤمنة ).
4 . كفاية الاثر، ص23، خزاز قمي.(من تمسك بعترتي من بعدي كان من الفائزين).
5. (ادبّوا أولادكم علي ثلاث خصال: حب نبيكم و حب اهل بيته و قرائة القرآن) (خلاصة عبقات الانوار، ج4، ص255).
6. (صيانة المرء علي قدر ديانته) (غررالحكم، ج7، واژه دين، 5).
7. (الدين يصد عن المحارم). (غررالحكم، ج7، واژه دين).
8. (من رزق الدين فقد رزق خير الدنيا و الاخره) (غررالحكم، ج7، واژه دين).
9. همان.
10. (لعلل كثيرة منها ان من لم يقر بالله عزوجل لم‌يجتنب معاصيه و لم‌ينته عن ارتكاب الكبائر و لم‌يراقب أحدا فيما يشتهي و يستلذ من الفساد و الظلم..) بحارالانوار، ج69، ص68.
11 . (فمن يعمل مثقال ذرّة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرّة شرا يره( (زلزال، 7).ر.ك: ، محمد فتحعلي خاني، آموزه‌هاي بنيادين علم اخلاق، ج1، قم، 1378ش.
12. تربيت اخلاقي از منظر پست مدرنيسم و اسلام، دكتر سيد محمد سجادي، كتاب دوم: تربيت اسلامي، مركز مطالعات و تربيت اسلامي، تابستان1379.
.13 تحريم:6.
14 . (ويل لاولاد آخرالزمان من آبائهم...) (خلاصه عبقات الانوار، ج2، ص255).
.15 روان‌شناسي رشد، علي اكبر شعاري نژاد، ص181.
16. تفسيرصافي، ج2، چاپ تهران، ص20.
17. علاقه مندان مي توانند مجموعه اين روايات را با مراجعه به منابعي، مثل: تهذيب الاحكام، ج7، ص407؛ بحارالانوار، ج76، ص327؛ وسايل الشيعه، كتاب النكاح، ج7، باب105 و كافي، ج5، ص500 به دست آورند.
18. روان‌شناسي رشد (مفاهيم بنيادي در روان‌شناسي كودك)، دكترحسن احدي، تهران، 1370.
19. به نقل از كتاب ريحانه بهشتي، سيما محنبر، با همكاري جمعي از خواهران حوزه علميه، نورالزهراء، چاپ پنجم، 1383.
20. (ما اظن احد يحنك بماء الفرات الا احبنا اهل البيت) (تهذيب الاحكام، ج6، ص39).
21 . ريحانه بهشتي، ص177.
22 . همان.
23. مراحل رشد و تحول انسان، محمد رضا شرفي، سوم، ص205.
24. تربيت اخلاقي از منظر پست مدرن و اسلام، ص89 .
25. تاجيك (1378)، فرامدرنيسم و تحليل گفتمان، مؤسسه توسعه دانش .
26. كتاب دوم تربيت اسلامي، متن سخنراني دكتر خسرو باقري، ص223.
27. غلامحسين رضانژاد، اصول علم بلاغت، ص128 .
28. المنطق، ص406، به نقل از مقاله نقش و تأثير فصاحت و بلاغت، حميد حسن زاده، كتاب چهارم تربيت اسلامي، مركز مطالعات تربيت اسلامي .
29 . حضرت در همين نامه مي فرمايند: (پيش از آنكه دگرگوني‌هاي دنيا به قوم هجوم آورند و پذيرش و اطاعت مشكل شود، (در دوره نوجواني براي تو اين نامه را نوشتم)، زيرا قلب نوجوان چونان زمين كاشته نشده، آماده پذيرش هر بذري است كه در آن پاشيده شود).
30. (الا و من مات علي حب آل محمد مات شهيد ) العمدة ابن بطريق، ص54.
31. همان، (الا و من مات علي حب آل محمد مات مغفور له ).
32. الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف، ص159 (الا و من مات علي حب آل محمد مات مؤمنا مستكمل الايمان ).
33. همان، (الا و من مات علي حب آل محمد مات بشره ملك الموت بالجنه ).
34. الاربعين، ص468 (الا و من مات علي حب آل محمد مات فتح له بابان الي الجنة ).
35. همان، (الا و من مات علي حب آل محمد مات جعل الله في قبره مزار ملائكة الرحمة ).
36. شرح احقاق الحق، ج24، ص560.
37. امالي صدوق، ص161.
38. شواهد التنزيل، ج2، ص311.
39. فضائل الشيعة، ص48، ح3.
40. عيون اخبارالرضا، ج2، ص58.
41. همان.
42. همان.
43 . مصباح الشريعة، ص119، مؤسسه علوي، بيروت، اول، 1400ق: (الحب فرع المعرفة).
44. ر.ك: پرورش اخلاقي (Moral Education) تأليف ترمن.ج.بال (Norman J.Bull).
45. اخلاق المسلم و كيف تربي ابناءنا عليها، محمد سعيد مبيض، سوريه، مكتبة الغزالي، 1991م.
46 . (عليكم بالاحداث فاذنهم اسرع الي كل خير) كافي، ج8، ص93.
47. شناخت، هدايت، تربيت نوجوانان و جوانان، علي قائمي، اميري، بهار1378.
48 . حكمت نامه، جوان، محمد محمدي ري‌شهري، ص52، دارالحديث، 1384ش.
49 . صحيفه سجاديه، دعاي 25.
نویسنده:
مريم معين الاسلام
